Dünyanın en istilacı canlıları

[gece]

1. İSTİLACI TÜRLERİN GELİŞİNİ ve YAYGINLAŞMASINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Biyolojik istilalar, insan kaynaklıdır. Yani, insanlar bilerek veya bilmeyerek türlerin yeni alanlara girmesine veya ekosistemleri değiştirerek istilacı türlerin yayılmasına sebep olmaktadırlar. İstilacı türlerin yerleşmesini ve yayılmasını sağlayan birincil ve ikincil küresel etkenler şunlardır;

• Ormancılık faaliyetleri dahil arazi kullanımındaki değişimler (Bkz: Ormancılığın istilacı türlere etkileri),

• Ekonomi ve ticaret,

• İklim değişikliği ve atmosferin yapısındaki deşiklikler,

• Turizm,

• Anlaşmazlıklar ve yeniden yapılanma,

• Düzenleyici usuller (sistemler),

• Biyolojik kontrol programları,

• Halk sağlığı ve çevresel endişeler.

1.1. Ekonomi ve Ticaret

Ülkelerin ekonomilerinin açıklığı ve ticaret yollarının karışıklığı biyolojik istilalar açısından ulusların hassasiyetini artırır.

İstilalar genel olarak tarım, orman ve turizm işkollarının ulusal önemine göredir; yüksek bir önem genel olarak karantina ve koruma için ayrılmış kaynakların artışına yol açar, bununla birlikte istilacı türlerin yerleşme ve yayılmaları için de fırsatları artırır.

Küselleşme daha hızlı ve daha fazla ticarete, yeni ulaşım ve ticaret yollarının daha fazla olmasına yol açmakta ve çiftlik hayvanları, evcil hayvanlar, fidan, tarım ve orman ürünleri ticaretini artırmaktadır. Bunların hepsi ise istalıcı türlerin yerleşmesini ve yayılmasını kolaylaştırabilir.

Zararlı ot tohumları, bitki patojenleri (bitkide hastalığa neden olan mikroplar), larvalar veya ergin haldeki eklem bacaklılar, diğer omurgasızlar ve hatta bazı omurgalı hayvan türleri eşyalar üzerinde taşınabilir. Kum, çakıl, kömür, metal cevherleri ve diğer inorganik maddeler de tohumlar, patojenler ve eklembacaklılar ile kirlenmiş olabilir.

İşlenmemiş odun, odun ürünleri ve ürün stokları da orman hastalık ve zararlılarının başlıca kaynağıdırlar.

İstilacı türler ticari mallar ile bizzat taşınabilmesi ihtimaline ilaveten, bunları taşıyan araçlar ve sandıklar da istilaları kolaylaştırabilir. İşlenmemiş ham odun ürünlerinden yapılan sandıklar, bidonlar, takozlar, kasalar dahil olmak üzere ahşap ambalaj malzemeleri ve depolama ve nakliyatta kullanılan istif rafları zararlı böcekler özellikle orman zararlı böceklerinin yayılması ve yerleşmesine yol açabilir.

Konteyner ile taşınan kargo mikroorganizmalardan sürüngenler ve memelilere kadar yabancı türlere barınak oluşturabilir ve nakliye süresince böylesi yüklerin denetimi çok zor ve pahalı olduğu için pek çok istilacı tür bir ülkeye farkedilmeden giriş yapabilir.

Araba, kamyon, tren, uçak ve gemi dahil nakil araçlarına da bitki zararlılarının herhangi bir çeşidi bulaşmış olabilir. Ticari ve dinlenme amaçlı araçların uluslararası sınır geçişleri arttığından beri, tehditler de oldukça fazladır.

1.2. İklim Değişikliği ve Atmosfer Yapısındaki Değişiklikler

Küresel iklim değişimi, türler üzerinde doğrudan fizyolojik baskıların ve abiyotik faktörlerdeki değişimlerin bir sonucu olarak, çoğaltma ve iyileştirme imkânları, onların mevcut dağılımları içindeki bolluğunu da içine alan birçok çevresel sonuçlara ve türler arasında karşılıklı etkileşimlere sahiptir.

İklim değişimi istilacı türler için çok daha elverişili şartları doğurabilir. Doğal alanlarında eskiden baskın olan türler kendi habitatlarındaki (yetişme ortamı) değişen çevre şartlarına daha fazla uyum sağlayamazlar, muhtemelen yabancı türler süksesyon modellerini, ekosistem işlevlerini ve kaynak dağılımını zorlayarak değiştirecek ve böylece doğal türlerin yerini alacaklardır.

İklim değişimi, daha yüksek enlem ve yükseltilerde çok daha iyi rekabet ederek büyüyebilen türler kullanılarak üretim şekillerini, tarım ve orman ürünleri ticaretini değiştirme olasılığına sahiptir. Çünkü istilacı türler insan ve diğer faktörlerin değiştirdiği habitatlara çok daha kolay yerleştiği için, bu gibi değişimler bu türlerin istilasına çok daha fazla fırsat sağlayabilir.

Ayrıca, iklim değişimi ekosistem bozulmalarını etkileyen ekstrem iklim koşullarının yoğunluğuna ve sıklığına da etki eder. Böylece istilacı türlerin çoğalması ve yayılması için elverişli ortamların artmasını sağlar.

İklim değişimi etkilerine ek olarak, sera gazlarının yoğunluğundaki artış da istilacı türlerin yerleşmesi üzerinde önemli etkilere sahiptir. Daha yüksek karbondioksit yoğunluğu bitkilerin ve ekosistemlerin fotosentez oranlarını ve su kullanım etkinliğini artırmakta ve toprak neminin artması sonucunda istilacı tür olması muhtemel olan mevsim sonu tek yıllık bitkiler için yetişme ortamı sağlayabilme potansiyeline sahiptir. Bitki türlerinin hepsi artan CO₂ seviyelerinden aynı yolla etkilenmediğinden, tür bileşiminde ve karasal ekosistem dinamikleri içinde esaslı değişimler beklenebilir.

Fosil yakıtların yanmasıyla atmosferdeki nitratların birikimindeki değişiklikler vejetasyon içinde bazı istilacı türlerin yetişmesi lehine büyük ölçüde değişimlere sebep olmaktadırlar.

1.3. Anlaşmazlıklar

Çatışmalar ve sivil anlaşmazlıklar aşağıdaki konuların bir sonucu olarak istilacı türlerin yerleşmesine ve yayılmasına katkıda bulunabilmektedir:

• Bitki ve hayvan sağlığının denetimindeki aksaklıklar ve malzeme tedarik yollarının kaybolması,

• Çok sayıdaki insanlar ve onlara ait eşyalardaki yer değiştirmeler istilacı türler için yayılma mekanizması ya da kaynağı olabilir,

• Denetim ve sınır kontrollerinin yetersizliği ile mültecilerin ve askeri personelin belli bir düzenlemeye tabi olmayan hareketlerindeki artış,

• Kaçakçılığın artışı,

• Mayın ve diğer tehlikeler yüzünden sınır alanlarının denetimindeki zorluklar,

• Araziden gelen toprak ve çamurla kaplanmış askeri taşıma, donanım ve malzemeler çok defa istilacı türleri yeni çevrelere bulaştırabilir,

• Yurt dışından gelen gıda yardımlarına zararlılar ve hastalıkların bulaşma olasılığı,

• Savaş ve hastalıklar sonrası acil destekler, yeniden inşa çabaları ve insani yardım.

[gece]

1.4. Düzenleyici Yönetim

Risklerle ilgili tutumları ve görüşleri kadar koruma ve uygulama önlemleri dâhil olmak üzere, bir ülkenin düzenleyici rejimlerinin olmaması, o devleti istilalara karşı çok daha savunmasız hale getirebilir.

1.5. Turizm

Her yıl uluslararası sınırdan geçen milyonlarca turist vasıtası ile istilacı türlerin yerleşme ve yayılma fırsatları artmakta ve şiddetlenmektedir. Bu yolcular istilacı olabilecek canlı hayvan ve bitki türlerini kasten taşıyabildikleri gibi tarım, ormancılık ve diğer işkollarında ciddi etkiler yapabilecek olan istilacı böcek ve hastalıkları barındırabilen meyve ve diğer canlıları da nakledebilirler. Yolcuların kendileri de parazit ve hastalıkların ülkeler arasında taşıyıcıları olabilirler.

1.6. Biyolojik Kontrol Programları

İstilacı türlerin diğer bir kaynağı ise zararlı böceklerin biyolojik kontrolü için, bilerek böceklerin, salyangozların, bitki patojenlerinin ve nematodların ithal edilmesi ve serbest bırakılmasıdır.

1.7. Halk Sağlığı ve Çevresel Endişeler

Çevre ve insan sağlığı üzerinde pestisitlerin (böcek öldürücüler) etkileri hakkındaki endişeler bu gibi türlerin kontrolsüzce yayılmalarına müsaade edilerse, istilacı türlerin yayılması da ilerletilebilir.

2. İSTİLACI TÜRLERİN GELİŞİNDE ve YAYILMASINDA ORMANCILIĞIN ETKİLERİ

Orman işkolunun faaliyetleri, ticari ormancılık, tarımsal ormancılık ve diğer amaçlar için türlerin bilerek getirilmesi ile istilacı türlerin yerleşmesine ve yayılmasına katkıda bulunabilir. Orman işletmeciliği, özellikle tomruk üretimi gibi çalışmalar odun dışı ürünlerin ormandan çıkarılması, üretim ve taşıma yolları ile tomruk depolama tesislerinin inşası ve doğal ormanların yapay ormanlarına dönüştürülmesi gibi özel uygulamalar yabancı türlerin istilasını ilerleterek bu ormanların ekolojik işlevleri ve biyolojik çeşitliliği üzerinde doğrudan ve dolaylı olarak negatif etkilere sahip olabilir.

Orman yolları odunların ormandan taşınması, orman kaynaklarının yönetimi ve izlenmesi için ana ulaşımı sağlamaktadır ve bu yollar sürdürülebilir orman yönetiminde ve işletilmesinde önemli bir ihtiyaçtırlar. Ancak, orman yolları kötü tasarlanırsa ve yönetilirse çoğu zaman orman üretim faaliyetleri ile ilişkili çeşitli çevre sorunlarına sebep olmaktadır. Bazı koşullarda orman yolları en sonunda doğal türlerin yerini alabilecek olan yabancı (ekzotik) türlerin istilasını başlatabilir veya hızlandırabilir. Buna ilaveten, evvelce erişilmez olan alanlardaki insan faaliyetleri orman yolları ile kolaylaştırılmış ve giderek artmış, yabancı türlerin girme ihtimali dahil bir çok çevre sorununa sebep olmuştur.

Orman işkoluna ait faaliyetler insan ve diğer türlerin sağlıklarını bozan bulaşıcı hastalıkların oluşmasına veya yeniden ortaya çıkmasına sebep olabilir. Tıraşlama kesim ve yol inşaatı insan bağışıklık sistemini güçsüzleştiren virüs (HIV), Ebola ve Marburg kanamalı ateşli hastalıkları, Sarıhumma, Leishmaniasis, Sıtma ve Ross River virüs hastalığı gibi bulaşıcı hastalıklara karşı işçilerin maruz kalma olasılığını da artırabilir. Odun üretimi ile sıtmanın taşıyıcısı olan Anofel sivrisineği için sulak larva habitatlarının miktarı, kapsamı ve kalitesi değiştirilebilir, orman ölü örtüsü dağılıp su tutma ve yakalama çukurları oluşabilir ve böylece daha çok sivrisineğin üremesi için yeni ortamlar oluşturulabilir.

Ormansızlaşma, insanların Leishmaniasis, Sarıhumma, Trypanosomiasis (Afrika uyku hastalığı ve Chagas hastalığı) ve Kyasanu orman hastalığı gibi bulaşıcı hastalıklar ile daha kolay temas etmelerine sebep olabilir. Benzer şekilde, orman ve insan yerleşimleri arasındaki bölgelerde bazı hayvan bakım yerlerinin artmasıyla insanların hastalık yapan etmenler ile karşılaşma riski artmaktadır. Orman habitatlarının tahribatı ile baskın taşıyıcı türler uzaklaşmakta veya imha olabilmekte, eskilerin yerini alan hastalık taşıyıcıları ise bazen Loa Loa (ekvator göz kurtçuğu) ve Onchocerciasis (nehir körlüğü) hastalığında gözlemlendiği gibi daha etkin olabilmektedirler. Ormansızlaşma ve çölleşme kene, sivrisinek, çöl sineği ve Anofel (sıtma) sivrisineği gibi taşıyıcıların dağılımını değiştirmeye de eşlik edebilirler.

Ağaçlandırma çalışmaları bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkışını ilerletebilen taşıyıcıların ve bulaşıcı kaynaklarının populasyon hareketlerine de etki de edebilir.

Ormancılığın kendisi de istilacı türlerin önemli bir kaynağıdır. Dünyanın birçok kesiminde ticari ormancılık için kullanılan birçok ağaç türü o bölgelere yabancıdır veya o alanların doğal türü değildir. Yüzlerce tür, çölleşme ve erozyon kontrolü, yakacak odun ve diğer orman ürünlerini temin etme gibi çoğul amaçlar için yaygın olarak ve başarılı bir biçimde dikilmektedir. Bilerek getirilen bu türler doğal ekosistemlere bulaştıklarında ve kültür alanlarına kaçtıklarında hemen hemen birçok istenmeden yapılan önemli sonuçları beraberinde getirebilir. Yabancı türlerle yapılan ağaçlandırmalar, bu alanların su kaynaklarına ve biyolojik çeşitliliğine zarar verebilir. Ağaçlandırma sahalarından doğal ve yarı doğal alanlar ile koruma ve su üretimi için kenar dikim alanlarındaki yabancı türler de ekosistemlerin özelliklerini ve işlevlerini büyük ölçüde etkileyebilir.

[gece]

3. İSTİLACI TÜRLERİN ORMANLARA ve ORMANCILIĞA OLUMLU ETKİLERİ

Ormancılık sektörü, ormanlara bağımlı olan köylerdeki halka ve ormancılığa çeşitli çevresel, sosyo-ekonomik ve insan sağlığına ait faydaları sağlamak için çoğu kere yabancı türlere muhtaçtır.

Doğal ormanların yok olmasına ve tahribatına yönelik endişelerin artmasıyla birlikte, çoğunlukla yabancı türlerden oluşturulan ağaçlandırma ormanları ve orman dışına dikilen ağaçlar gün geçtikçe kereste, lif ve yakacak odun gibi ürünlerin en önemli kaynakları haline gelmektedir.

Dikilen bu ağaçlar hem kendilerinden, hem de meyve, yaprak, kök, bal, lif, yağ, reçine, kozmetik ve ilaç gibi odun dışı ürünlerini sağlamakta ve hem de ekosistemin diğer unsurlarını oluşturmaya yardımcı olmaktadırlar.

Bu gibi ürünler yiyecek ve ilaç sağlayarak hem satış geliri, hem de iş sağlayarak kırsal toplumların geçimi için katkı sağlar.

Ağaçlandırma ile oluşturulan ormanlara ve diğer alanlara dikilen yabancı ağaç türleri birçok hayati ekosistem hizmetleri sağlamaya yardımcı olduğu gibi;

• Çölleşmeyle mücadele,

• Toprak ve su koruma,

• Başka kullanımlar ile tahrip olan alanların ıslahı,

• Kırsal peyzajları çeşitlendirme,

• Biyolojik çeşitliliği sürdürme,

• Karbon tutulmasını artırma,

• Görsel güzellik ve gölgeleme de sağlar.

Su kenarlarına dikim yapıldığında bu ağaçlar balık ve yumuşakçalar için yumurtlama ortamı sağlamakta ve sudaki ötrofikasyonu (sudaki azot ve fosforun artışı) azaltmaya yardım ederler.

Çiftliklere dikilen ağaçlar toprak yüzeyindeki ölü örtüyü ayrıştırarak veya atmosferdeki nitrojeni bağlayarak (azotun ağaçlara bağlanması) organik madde ürettiği için toprak verimliliğinin artmasına yardım etmektedirler.

Cadde ve yolların kenarındaki ağaçlar ve diğer bitkiler hem şehir ve kasabalara yalnızca güzellik sağlamaz, bunun yanında gölgelemeyi, açık arazideki gürültünün ve ulaşım kirliliğinin kontrolünü de sağlarlar.

Ağaçlar ayrıca ormanla ilgili sosyal ve kültürel değerlerin korunmasında, özellikle de doğal ormanların ormansızlaşma sürecinin azaltılmasında veya muhafaza ya da başka amaçlar için ayrılmasında da başlıca rol oynarlar.

Orman işkolu, yabancı türleri zararlı böceklerle mücadeleye yardımcı olmak için biyolojik kontrol programlarında da kullanmaktadır.

Yabancı türlerin istilacı hale gelmesini önleyen dikkatli bir yönetim sayesinde bu türlerden en iyi başarı elde edilebilir.