Hormonlar / Bitki Gelişimini Düzenleyiciler (BGD)

[Mine Pakkaner]

Bitki gelişim düzenleyicilerini kullanım amacına uygun olarak üç ana grupta incelemek mümkündür:

• - Bitki gelişimini geciktirenler
• - Bitki gelişimini teşvik edenler
• - Diğerleri

Bitki Gelişimini Geciktiren Kimyasalların Kullanımı

Bitki gelişimini geciktiren kimyasallar bir çok kültür bitkisinde kullanılsa da, en yaygın kullanıldığı alan süs bitkileridir. Zira bitkisel üretimin genel amacı, pazarın en hareketli ve fiyatların en yüksek dönemine rastlayan zamanda ve periyotta üretimin sağlamasıdır. Bu dönem dışında yapılacak bir üretimin profesyonel bir üreticiyi tatmin etmesi beklenemez. Bu gerçek tüm dünyada kabul edilmekte ve yetiştirilen ürünlerin bu gerçeğe göre disiplin altına alınması kaçınılmaz gözükmektedir.

Bu konu özellikle süs bitkilerinin yetiştirilmesinde ve pazarlanmasında son derece önemli bir konudur. Bu nedenle bu tür BGD 'lerin süs bitkilerinde kullanımı önem kazanmıştır. Bu kimyasalların kullanımı ile büyüme ve gelişmenin kontrol altına alınarak pazarlamanın, talebin en yüksek dönemine göre yapılmasını sağlamak bu kimyasalların kullanım amacını oluşturmaktadır.

Bu amaç dışında belirli spesifik kültür bitkilerinde (tütün, kolza çeltik, buğday, vb.) özel amaçlara yönelik olarak kullanımları da söz konusu olan ve dünya genelinde de kullanılmakta olan bu grup kimyasallardan 6 adedi ülkemizde ruhsatlı bulunmaktadır. Çok amaçlı ve tek amaçlı olarak çeşitli kültür bitkilerinde kullanılmakta olan bu kimyasallar butralin, chlormequat, chlorpropham, maleic hydrazide, mepiquat chloride ve n-decanol’dür.

Çok Amaçlı Kullanılan Preparatlar

Genel Adı : Daminozide
Kimyasal Adı : Butanedioic acid mono (2,2 dimethyl hydrazide)
Toksisitesi : LD50 8400 mg/kg
Kullanım Alanı : Süs bitkileri
Etki Şekli : Bu preparat kullanıldığı bitkilerde boğumlar arası mesafeyi kısaltır. Ayrıca kurak ve don şartlarına karşı bitki direncini arttırır. Daha kısa fakat kuvvetli gövde ve daha koyu yaprak oluşumu sağlar. Diğer bir ifade ile, fidelerin arzu edilmeyen ince-uzun gelişmelerini geçici olarak durdurur.
Monokot bitkileri bu kimyasala hiç cevap vermez. Fakat tüm dikot bitkiler değişik oranlarda cevap verirler.
En çok kullanıldığı bitkiler, krizantem, ortanca, poinsettia (Euphorbia spp.), odunsu süs bitkileri ve park-bahçe alanlarında yetiştirilen çiçekli tarh bitkileridir.
Uygulama şekli ve dozu için etiket tavsiyesine göre hareket edilmelidir.
Türkiye' de ruhsatlı preparatı yoktur.

Genel Adı: Chlormequat chloride
Kimyasal Adı: (2-chloroethyl) N, N, N-trimethyl ammonium chloride
Kullanım Alanı: Süs bitkileri ve diğer bazı kültürler.
Chlormequat chloride, dünya genelinde en çok kullanılan bir BGD'dir. Süs bitkilerinden geranium (sardunya), azalea'ler (Rhododentron spp.), poinsettia'lar (Euphorbia spp.) ve hibiscus türleri önemli kullanım alanlarıdır.
Hindistan'da elma ve armutta çiçek gözü oluşumunu hızlandırmak, şeker kamışında ise olgunlaşmayı sağlamak amaçları ile kullanılmaktadır.
Uygulanması:
Topraktan: Kalemden köklendirilmiş süs bitkilerinde saçak sisteminin yeterince geliştiği dönemde toprağa veya saksılara uygulanır.
Yapraktan: Uç alımı tamamlanmış (piçlenmiş) süs bitkilerinde bir hafta içinde uygulama yapılmalıdır. Hububat kültürlerinde "kardeşlenme dönemi" içinde, fakat sapa kalkmadan önce uygulanmalıdır.

Genel Adı : Mepiquat chloride
Kimyasal Adı: 1,1-Dimethylpiperidinium chloride.
Kullanım Alanı: Mepiquat chloride'in dünya genelinde en yaygın kullanım alanı pamuktur. Bunun dışında bazı ülkelerde soğan, sarımsak, patates ve bağda verimi artırmaya yönelik olarak kullanılmaktadır.

Uygulanması:
Pamukta: Pamuğun erken çimlenme döneminde bitkilerin ortalama minimum 50 cm. yüksekliğe ulaştığı şartlarda yapraktan yapılmalıdır. Geniş alanlarda uçak uygulamaları yapılabilir.
Bağda: Çiçeklenme başlangıcında birinci, meyvelenme başlangıcında ikinci uygulama tavsiye edilmektedir.

GenelAdı: Ancymidol
Kimyasal Adı: α-cyclopropyl-4-methoxy (α-pyrimin-5-yl) benzylalcohol
Toksisitesi :LD50 4500 mg/kg
Kullanım alanı :Süs bitkileri
Azelea'lar (Rhododentron spp) krizantem, zambak, poinsettia'lar (Euphorbia spp.), lale, delphenium, dahlia, yapraklı süs bitkileri, park çiçekleri v.b
Uygulanması : Topraktan ve yapraktan yapılabilir.Topraktan uygulamalara nem yönünden dikkat edilmeli ve normal nemli şartlarda yapılmalıdır.
Türkiye'de ruhsatlı preparatı yoktur.

Bitki Gelişimini Teşvik Eden Kimyasalların Kullanımı

Bugrupta yer alan kimyasalların kullanım amacı oldukça geniştir. Amaca yönelik kimyasal maddenin seçimi ve tavsiyeye göre zamanında kullanımı çok önemlidir.

Bunların en önemli kullanım alanları ve amaçlarına ait bilgiler aşağıda verilmiştir:

• - Belirli kültürlerde meyve seyreltmesi,
• - Belirli kültürlerde hasat öncesi meyve dökümlerinin önlenmesi,
• - Belirli kültürlerde çeliklerin köklenmesinin teşviki,
• - Belirli kültürlerde meyve tutumunun artırılması,
• - Belirli kültürlerde tane iriliğinin artırılması ve standardın yükseltilmesi,
• - Belirli kültürlerde olgunlaşmanın hızlandırılması,
• - Belirli kültürlerde olgunlaşmanın geciktirilmesi,
• - Belirti kültürlerde meyve veya meyve salkımlannın uzatılması.

Yukarıda verilen örneklere göre; gelişmeyi teşvik eden kimyasalları dört başlık altında toplamak ve sınıflandırmak mümkündür:

Oksinler:
BNOA (β-naphthoxyacetic acid)
NAA (naphthaleneacetic acid)

Stokininler
IBA (indolbutyric acid)
Zeatin (doğal sitokinin)
NAD (naphthalene acetamid)
Kinetin (furfuril aminopurin)
CPA (chlorophenoxyacetic acid)
Adenin (aminopurin)

Giberellinler
Gibberellic acid (A3)
Gibberellin (A3-A7)

Etilen
Etilen salgılayan muhtelif kimyasallar.

Oksin Grubu

Genel Adı: BNDA
Kimyasal Adı: β-naphthoxyacetic acid NAA'nın yakın bir akrabası olan bu kimyasalın kullanıldığı bitkiler ve dönemi aşağıda belirtilmiştir:
- Domateste; çiçek dökümünü önleyerek meyve bağlamasını artırmak ve erken olgunlaşmayı teşvik etmek.
- Çilek ve diğer üzümsü bitkilerde; çiçek tutumunu artırmak.

Genel Adı: NAA
Kimyasal Adı: Naphthaleneacetic acid
Bu kimyasal ilk defa 1939 yılında Amcehem Products tarafından geliştirilmiştir. Günümüzde çeşitli formülasyonları amonyum, potasyum, sodyum tuzları halinde veya etil ester formunda satılmaktadır.
Önemli kullanım alanları ve amaçları şöyle sıralanabilir:

1. - Elma, armut, ayva, narenciye ve zeytinde meyve seyreltmesi ve ayrıca hasat öncesi meyve dökümlerini önlemek
2. - Odunsu ve otsu çeliklerin köklenmesini hızlandırmak,
3. - Zeytin, kiraz, elma, armut kültürlerinde budanan dokulardan sürgün gelişmesini önlemek,
4. - Pamuk, soya, üzüm, domates, narenciye, hıyar, vb. kültürlerinde erken çiçek ve meyve dökülmelerini önlemek,
5. - Kirazda meyve çatlamasını önlemek.

Genel Adı : IBA
Kimyasal Adı : Indole-3-butyric acid
Kullanım alanı ve dönemi: En önemli kullanım alanı; bitki çeliklerinin köklendirilmesidir. Bu kimyasal ilk defa 1945 yılında Merck Co. tarafından geliştirilmiştir. Çeşitli yüzdeler halinde WP formülasyonları çeşitli firmalar tarafından günümüzde satılmaktadır.

Genel Adı: NAD
Kimyasal Adı: 1-naphthalenea cetamide
Kullanım alanı ve dönemi: İki kullanım alanı söz konusudur: Elma, armutta meyve seyretmesi, yeni şaşırtılmış fidelerde ve çeliklerde kök gelişmesini teşvik etmek.
İlk defa 1935 yılında Amcehem Products tarafından geliştirilen bu kimyasal günümüzde genellikle %8.4 WP formülasyonundapazarlanmaktadır.

Genel Adı: 4-CPA
Kimyasal Adı: 4-chlorophenox yacetic acid
Kullanım alanı ve dönemi: Günümüzde en önemli kullanım alanı domatestedir. Bu kültürde çiçeklerin meyveye dönüşmesini teşvik etmek için kullanılmaktadır.
İlk defa 1950 yılında Dow Chemical tarafından geliştirilen bu kimyasal günümüzde çeşitli firmalar tarafından çeşitli formülasyonlarda pazarlanmaktadır.
Ülkemizde ruhsatlı oksin preparatları BNOA, NAA-IBA, NAA-NAD ve 4-CPA formlarını kapsamaktadır. Çeşitli ticari isimler altında ve çeşitli aktif madde içerikleri ile satılan bu preparatlar, genellikle belirli bir amaca yönelik olarak belirli bir kültürde ruhsatlandırılmışlardır. Bu nedenle bu preparatların etiket tavsiyeleri yukarıdaki bilgilerin pek çoğunu kapsamayabilir.

Gibberellin Grubu

Genel Adı: Gibberellic acid (A3, GA3)
Kimyasal Adı: (3S,3αR,4S,4αS,7S,9αR,9βR, 12S)-7, 12 - = dihydroxy-3-methyl-6-methylene2-oxoperhydro-4α, 7 -methano-9β,3-prope noazuleno[l ,2-β]=furan-4-carboxylic acid.
Kullanım alanı ve dönemi: Bir çok kültürde çeşitli amaçlarla kullanılmakta olan bu kimyasalın en önemli kullanım alanları ve amaçları literatürde şöyle verilmektedir;

• - Üzümde salkım gelişmesini ve tane iriliğini artırmak,
• - Limonda meyve olgunluğunu geciktirmek,
• - Marulda tohum hasadı yönünden çiçeklenmeyi teşvik,
• - Patateste uyku dönemini kırarak çimlenmeyi teşvik,
• - Çeşitli süs bitkilerinde çiçek verimini ve kalitesini artırmak,
• - Navel portakallarında ve altıntoplarda kabuk lekesini ve yaşlanmasını önlemek,
• - Kerevizde gelişmeyi teşvik etmek,
• - Kirazda daha iyi renk ve iri tane elde etmek, hasat süresini uzatmak,
• - Enginarda hasat süresini uzatmak için olgunlaşmayı geciktirmek,
• - Fasulye, bezelye, pamuk, çeltik, soya ve buğdayda çabuk çimlenmeyi teşvik,
• - Şerbetçi otunda verimi yükseltmek,
• - İtalyan erik çeşitlerinde iç kararmasını önlemek ve verimi artırmak,
• - Mandarinlerde meyve tutumunu artırmak,
• - Ispanak verimini artırmak ve kaliteyi yükseltmek,
• - Star Ruby Altıntop çeşidin de erken meyve dökümünü önleyerek meyve verimini artırmak.

Bu doğal kimyasalın ilk keşfi 1938 yılında Japonya'da olmuştur. 1955 yılından itibaren çeşitli firmalar tarafından bu konuda geniş araştırmalar yapılmıştır.
Günümüzde bir çok firma tarafından çeşitli formülasyonlar ve aktif madde içerikleri ile pazarlanmaktadır.

Genel Adı: Gibberellic Acid Karışımları (A3- A7)
Kimyasal Adı:
Kullanım alanı ve dönemi: Bu karışımın en önemli kullanım alanı elmadır. Delicious elma çeşitlerinde kabuk pasını önlemek, stayman elma çeşidinde çatlamayı kontrol için tavsiye edilmektedir.
1987 yılında Abbott laboratuvarı tarafından geliştirilen bu karışım, ayrıca ICI tarafından da pazarlanmaktadır.

GenelAdı: Gibberellic Acid-Benzylamin karışımı (Benzylamin-GA4-GA7)
Kimyasal Adı :
Kullanım Alanı ve Dönemi: Elma çeşitlerinde renk, irilik ve verimin artırılması amacıyla kullanılmaktadır. Starking elma çeşidinde meyve şeklini düzeltmek, stayman elma çeşidinde de çatlama sorununu önlemek için kullanılır. Meyve çağına girmemiş elma, armut ve kiraz bahçelerinde meyve gözü oluşumunu teşvik ve vejetatif büyümeyi kontrol eder.
1987 yılında abbott laboratuvarı tarafından geliştirilmiştir. Formülasyonu likit formda olup %53.6 aktif madde içermektedir.

Genel Adı: Gibberellic Acid Azoluron karışımı
Kimyasal Adı:
Kullanım alanı ve dönemi: Eski Doğu Almanya (Fahlberk- List Magdeburg) orijinli olan bu kombinasyon kış şartlarında, sera altındaki domates kültüründe çiçeklenmeyi teşvik amacı ile tavsiye edilmektedir.
Yukarıdaki bilgilerden anlaşılabileceği gibi Gibberellin grubunun kullanım alanları ve amaçları oldukça geniştir.
Oksinlerde olduğu gibi gibberellinlerde de, değişik kullanım amaçları, kullanım zamanları ve farklı dozları vardır. Her kültürün elde edilmek istenen farklı amaçlarına yönelik teknik tavsiyelerin bir kitapçık boyutuna ulaşması söz konusu olduğu için, makalenin kapsamını aşmaktadır. Bu nedenle bu makalede verilen öz bilgilerin detaylandırılması okurlarına ve uygulayıcılarına düşmektedir. Ülkemizde gibberellin grubundan gibberellic acid'in çok çeşitli formülasyonları değişik ticari isimde pazarlanmaktadır. Ayrıca GA A4A7 Benziladenin karışımının sadece bir formülasyonu 2000 yılına ait resmi yayında mevcuttur. Bu konunun tamamı için de, oksin grubu için yapılan yorum ve öneriler dikkate alınmalıdır.

Sitokinin Grubu

Sitokininlerin ilk sentezini 1970 yılında Shell firması yapmış ve Abbott Laboratuvarları tarafından pazarlanmıştır.
Bu grubu, tarımsal bitkilere yönelik olarak zeatin ve kinetin formları oluşturmakta olup, genellikle bunlar karışım halinde deniz yosunlarından elde edilmekte ve makro ve mikro elementlerle takviye edilerek ticari hale getirilmektedir.
Gerek yapraktan, gerek topraktan uygulanabilen bu kimyasalların kullanım amacı bitkilerde kök ve saçak yapısını geliştirmek yanında generatif arttırmaya yöneliktir.
Çeşitli sebze kültürleri, pamuk, mısır, soya, hububat kültürleri, yer fıstığı, sorgum, çeşitli meyve ağaçları kullanım alanı içindedir.

Etilen Salgılayan Kimyasallar Grubu

Bazı araştırmacılar bu grubu ayrı bir bölüm altında ele almakta ise de, bazıları sonuçta olgunluk geliştirmesini teşvik etmesi nedeniyle aynı bölüm içinde ele almaktadır.
Özellikle muz, narenciye, kavun, armut, domates, ananas, hurma, vb. gibi meyvelerin sarartılıp olgunlaştırılmasında kullanılan etilen formları birçok firma tarafından pazarlanmaktadır.
Ülkemizdeki resmi tavsiyelerde, bu formlara ait iki değişik form Tarım Bakanlığınca ruhsatlandırılmıştır. Bunlar ethephon ve ethephon-cyclanilid karışımıdır.
Ethephon ile ilgili kullanım alanları ve amaçları konusunda literatürde hayli geniş bilgiler vardır.

Bunlar özetlenirse;

1. Domateste meyve kızarmasını artırmak için meyvelerin %5-15'nin pembe veya kırmızı rengi aldığı dönemde,
2. Elma ağaçlarında meyve rengini artırmak için, hasattan iki hafta önce, uygun bir oksin (hasat öncesi meyve dökümünü önlemek için) karıştırılarak kullanımı,
3. Genç meyve ağaçlarında çiçek gözü oluşumunu teşvik ve vejetatif gelişmeyi kontrol için normal çiçeklenme tarihinden altı hafta sonra,
4. Kirazlarda meyve olgunlaşmasını hızlandırmak için, hasattan 7-14 gün önce,
5. Cevizlerde kabuk çatlamasının homojenliğini sağlamak için, meyve ve kabukların kahverengiye dönüşmesinden sonra,
6. Pamukta hasat öncesinde üniform koza açımı için, kozaların %30-60'nın açılmış olduğu dönemde,
7. Tütünde olgun yapraklarda sararmayı artırmak için,
8. Üzümde erken ve üniform bir renk oluşumu (emperior ve tokay çeşitlerinde) ve erken olgunlaşmayı (Thomson çekirdeksiz çeşidinde) sağlamak için,
9. Hububatta bitki boyunu kısaltarak yatmayı önlemek için, ilk başakların oluşumundan hemen sonra,
10. Çeşitli süs bitkilerinde ve süs ağaççıklarında lateral dallanmayı artırmak ve vejetatif büyümeyi baskı altına almak için,

Daha önce de belirttiğimiz gibi her kültür ve her ağaç için uygulama dozları ye uygulama biçimi değişken olabilir. Burada verilen bilgiler tamamen genel ve rehberlik niteliğindedir.

Diğer Grup Gelişim Düzenleyiciler

Bakanlığımız resmi tavsiyelerinde bu diğer grup bitki gelişim düzenleyiciler; aminoasit, humik ve fulvik asitler, fulvik asit – potasyum ve bunun gibi genellikle toprak ıslah materyalleri yanında dimethipin, sodyum türevleri, ACTA-folik asit, pipolene hydrogen cyanamıd, thidiazuron ve tolyphtalamıc acid, vb. aktif maddelerini de ihtiva etmektedir.

Ülkemizde bu değerlendirmeye ve sınıflandırmaya karşılık dünyadaki literatüre bakıldığında, asit gruplarının (amino, humik ve fulvik) bitki gelişim düzenleyicileri içinde yer almadığı görülmektedir. Bu ürünlerin asli görevlerinin toprak ile ilgili sorunları düzeltmesi ve bitkilere olan etkilerinin direkt olmaması nedeniyle bu tip kimyasalların BGD' ler içinde yer almaması gerekmektedir. Ancak bu maddeler bu zamana kadar BGD gibi işlem görmekte olduğu için, BGD' ler içinde değerlendirilmektedir

Genel Adı: Tolyphtalamic acid
Kimyasal Adı:
Toksisitesi: LD50 3230 mg/kg
Kullanım alanı ve dönemi: Domateste çiçeklere, meyve ağaçlarında %80 çiçeklenme döneminde, sabah erken veya akşamın geç saatlerinde, nispi nemin yüksek olduğu saatlerde verilir ki bunda amaç meyve tutumunu artırmaktır.

Genel Adı: Thidiazuron
Kimyasal Adı: N-phenyl-N'.1,2,3-thiadiazol 5-ylurea
Toksisitesi: LD50 4000 mg/kg
Kullanım alanı ve dönemi: Pamuk yapraklarını dökmek için kozaların %70'i açılınca ve ortalama sıcaklığın 21°C'nin üzerinde seyrettiği şartlarda kullanılır.

Genel Adı: Sodium Türevleri
Kimyasal Adı : Sodium ortho-nitrophenolate
Kullanım alanı ve dönemi: Bu gruptaki ticari preparatların prospektüs bilgilerine göre; çiçeklerin meyve veya tohuma dönüşmesi, meyve ve tohum kalitesinin iyileştirilmesi, bitkilerde fizyolojik aktivitenin sağlanması, vb. amaçlara yönelik olarak kullanılmaktadır.
Bu gruba ait 20 kadar preparat değişik ticari adlar altında ülkemizde ruhsatlıdır.

Genel Adı: Hydrogen cyanide
Kimyasal Adı: Hydrocyanic acid
Toksisitesi: LD50 6,44 mg/kg
Kullanım alanı ve dönemi: Bağ ve kivi plantasyonlarında homojen göz patlamasını teşvik için, gözlerin patlamasının beklendiği tarihten 30 gün önce kullanılmaktadır.

Kaynak: Tarım Bakanlığı Koruma Kontrol Genel Md.