Hayat Ağacının Türk Kültüründeki yeri ve önemi

[Metin Y.]

Hayat Ağacı'nın kökleri, tarihin karanlık çağlarına kadar iner.

- 1 -

"Hayat Ağacı dini kökenlidir. Hz. Adem ve Havva'nın Cennetten kovulmasına sebep olan; bazılarına göre elma ağacı, bazılarına göre incir, bazılarına göre ise nar olduğu söylenegelmiştir."

Aslında konu, yasak meyvenin yenilmesi, yani Allah’ın cennette yasakladığı meyvenin, şeytanın bir yılan şeklinde Adem ve Havva'ya görünmesi ve onları yasak meyveyi yedirmeye ikna etmesi ve bu sebeple de insanlığın cennetten kovulma hadisesinin zuhur ettiği herkes tarafından bilinen, okunan, mukaddes kitaplarda yer alan hadisedir.

Konu; Orta Asya'dan Orta Avrupa içlerine, Japonya'dan - Amerika kıtasına ulaşan, yani bütün dünyayı saran bir efsane, bir mit, bir sembol olarak kabul edilmiştir.

Hayat ağacı sembolü evreni; aslında cenneti, ölümsüzlüğü, yani ebediyeti, çoğalmayı, suyu, yağmuru, bereketi, soyu , yani soyları kullanıldığı yere göre simgeler.

Şeytan; Allah'ın emirlerine karşı gelen tek yaratık; kötülüğü, ikiyüzlülüğü, olumsuzluğu, isyankârlığı, yani başkaldırmayı sembolize eder. Soğukkanlı bir hayvan olan yılan şeklinde sembolize edilmiştir.

Doğu Türkistan, Orta Asya, Sümer, Hitit, Frig, Asur, Urartu, Grek, Roma, Bizans, Fars, İslâm, Selçuk ve Osmanlı kültürlerinde ebedîlik, ebedî bekçilik-koruyuculuk, az kullanıldığında şifa etkisi yapan panzehir, ikonografik sembolü olarak kullanılmıştır. Bilindiği gibi, birbirlerine dolanmış iki yılan Asklepious'u simgeler. Eczacılar da yine sembol olarak kullanırlar Kosmografi de ise evrenin sembolüdür.

Çift başlı kartal ise; yukarıda sözünü ettiğimiz kültürlerde hâkimiyet, krallık sembolü olarak çeşitli kültürlere beşiklik yapmış Anadolu'da M.Ö. 3.000 yıllarından, günümüze kadar kullanıla gelmiştir.

• Şaman inançlarına göre; hayat ağacı dünyanın eksenidir. Şaman Gökyüzü veya yeraltı seyahatinde ağaç merdiven veya yol vazifesi görür. Şaman ağacı da aslan, ejder yani yılan ve masal yaratıkları tarafından beklenir .
  
• Orta Asya İnançlarına göre kâinat; Hayat Ağacı, yer , gök ve gezegenlerle temsil edilir. Gök ile yeri birbirine bağlayan Hayat Ağacıdır. Çalışmayı sembolize eder. Hayat Ağacı tasviri ihtiva eden şaman davulu ve yardımcı ruhların yardımı ile şaman, ayin sırasında hayat ağacına, oradan göğe, gezegenlere yükselir. Hayat Ağacı tepesinde yer alan tek veya çift başlı kartalın da şaman kültünde özel bir yeri bulunduğunu batılı kaynaklar açıklamaktadırlar.
  
• Şaman geleneklerine göre; hayat ağacı dalları üzerinde bulunan kuşlar, doğmamış şaman ruhlarıdır. Kuş ve kartal figürünün bulunması, ebedî hayata doğan , yani diğer dünyaya göç eden ruhları taşıyan bir çeşit araç-taşıt vasıtasıdır. Hayat Ağacı etrafında bulunan rozetler ise, ruhların gökyüzü yolculukları sonunda varılan gezegenleri simgeler. Orta-Asya Şaman geleneklerine göre; kâinat hayat ağacı, yer gök ve gezegenlerle temsil edilir. Hayat Ağacı gök ile yeri birbirine bağlayan bir vasıtadır. Aslan ve ejder gibi motifler ise, insanı kötü ruhlardan koruyan bekçilerdir.
  
• Orta Asya cenaze merasimlerinde üzerinde meyve takılı ağaç, cenaze önünde sanki bir bayrak gibi önde gider. Aynı gelenek, asırlarca sonra Kayseri'de 1963 yıllarında da devam etmekteydi. Cenaze mezarlığa giderken önünde biri elinde bir ağaç dalı tutar, ağaç dallarında elmalar bulunurdu. Aynı gelenek, Hun Türkleri'nin bir kolu olan Avarlar, yani akrabamız bulunan Macarlar’da da bulunmaktadır. Ölünün cennete gitmesi sembolize edilmiştir. Orta Asya'dan Amerika kıtasına Boering Boğazı kanalı ile giden , Moğol menşeli yani Türklerle akraba olduğu öne sürülen Kızılderililer'de de bu gelenek ve şaman inancı vardır.