[Mine Pakkaner]

FARKLI BİR SEBZE MANTAR
Ülkemizde kültür mantarı yetiştiriciliğinin 15-20 yıllık bir geçmişi vardır. Mantarın besin değeri ve ekonomik önemi anlaşıldıktan sonra mantar üretimi ülkemizde de gelişmeye başlamıştır. 1970'li yıların başında 80 ton civarında olan üretimimiz 1980'li yılların başında 300 ton ve 1990 yılı başlarında da yaklaşık 3500-4000 tona ulaşmış bulunmaktadır.

DEĞİŞİK YERLERDE ÜRETİLİR
Mantar üretiminin yapılacağı yer, mantarın verim ve kalitesini etkiler. O nedenle sıcaklık, nem ve havalandırma yönünden uygun koşullara sahip yerlerde mantar üretimi yapılabilir. Mantar; mağara, tünel, toprakaltı galerileri, ticari soğuk hava depoları, kümesler, depo ve bodrum katlarıyla modern mantar işletmelerinde, ranza, kasa, ya da plastik torbalarda üretilir.

VİTAMİN, PROTEİN VE MİNERAL MADDE KAYNAĞI
Yemeklik mantar proteince zengin olması yanında insan sağlığını koruyucu B kompleks vitaminleri B1 (Thiamin), B2 (Riboflavin), B5 (Nicostinicasit, B7 (Biothin) ve mineral maddeler kalsiyum, demir, fosfat, potas ve bakır bakımından zengin bir besin maddesidir. Karbonhidrat ve yağ oranın düşük olması nedeniyle dengeli beslenme yönünden yemeklik mantar bir diyet yemek olarak önerilmektedir.

ŞAPKA, SAP VE MİSEL
Yemeklik mantar yapı olarak toprak altı organları ve toprak üstü organları olarak iki bölümden oluşmaktadır. Toprak altı organları diğer bitkilerde köklerin üstlendiği görevleri yerine getiren misellerdir. Miseller mantarın bulunduğu ortamda tutunabilmesi ve ortamda bulunan su ile suda çözülmüş besin maddelerinin alınmasını sağlar. Toprak üstü organları ise sap ve şapkalardır.

GÜNEŞ IŞIĞI İSTEMEZ
Yemeklik mantarlar güneş ışığına ihtiyaç duymadan yetişebilirler. Mantarlar yeşil yaprakları bulunmadığından özümleme yapamazlar.

BESLENMESİ FARKLIDIR
Bu bakımdan mantarın beslenmesi diğer bitkilerden çok farklıdır. Mantarlar kendileri için gerekli besin maddelerini bulunduğu ortamdan hazır olarak sağlamak zorundadırlar.

KOMPOST NEDİR?
Mantarın beslenmesi için gerekli olan bu ortam; çeşitli organik maddelerin ayrıştırılması ve bazı besin elementleri eklenmesi sonucu elde edilir. Bu özel şekilde hazırlanan ortama mantar yetiştiriciliğinde "Kompost" denir.

ÜRETİMİ ŞU SIRAYA GÖRE YAPILIR
1 . Kompost hazırlığı
2. Pastörizasyon
3. Misel ekimi ve misel ön gelişme devresi
4.Örtü toprağının örtülmesi
5. Hasat ve bakım

KOMPOST HAZIRLAYALIM
Mantar yetiştiriciliğinde kullanılacak kompostun hazırlanmasında belirli aralıklarla yapılan aktarma, sulama, havalandırma ve bazı maddelerin eklenmesi işlemlerinin amacı, kültür mantarının gelişmesi için en uygun ortamı yaratmaktadır. Kültür mantarının yetiştirilmesinde daha çok taze at gübresi ya da değişik bitkisel kaynaklı ham materyallerden hazırlanan sentetik (yapay) kompost kullanılmaktadır.

AT GÜBRESİ YERİNE
Her zaman ve yılın değişik mevsimlerinde istenilen nitelikte taze at gübresi bulmak oldukça zordur. Bu nedenle at gübresi yerine geçecek sentetik kompost hazırlama formülleri geliştirilmiştir. Sentetik kompost yapımında buğday sapı, çeltik sapı, çavdar sapı, parçalanmış mısır koçanı gibi kolaylıkla ve ucuza bulunabilecek ham materyaller kullanılır. Parçalanmış mısır koçanları kompost hazırlığında kullanıldığında saman veya çayır otlarıyla 1 /3 veya 1 /2 oran ı nda karıştırılarak kullanılmalıdır.

FERMENTASYON GEREKTİRİR
Kompost ham materyallerinin mantarın yetişmesine uygun besin elementlerine dönüşmesi için kompostun fermantasyonu gerekir. Bu fermantasyonu sağlamak için kompost ham materyaline aktivatör madde denilen azotça zengin organik maddeler katılır. Aktivatör madde olarak, sağlanması kolay olan tavuk, sığır koyun gübreleri ile zeytin prinası, pamuk tohumu küspesi veya buğday kepeği gibi maddeler kullanılmaktadır.

KOMPOST YAPILIŞI ZOR DEĞİL
Kompost yığınlarının yapılması için saman balyaları kompost platformuna taşınarak, 50-60 cm yükseklikte yayılır. Saman üzerine yağmurlayıcı koyarak ya da ince su püskürten bir hortumla 2-3 gün ıslatılır. Bu ıslatma sırasında saman belli aralıklarla alt üst edilerek karıştırılır. Böylece samanın her tarafının aynı oranda ıslanması sağlanır.

% 75 NEM OLMALI
Islatma işlemi sonunda samanın nem oranının % 75 civarına getirilmesi sağlanır. Saman yeterli neme ulaştıktan sonra kaba yığın yapılması işlemine başlanır.

Şekil 1. Kaba yığın safhasının görünümü.

İDEAL KOMPOST
Bugün ülkemizde mantar üretimiyle uğraşan yetiştiricilerin % 90'nının kullandığı Formüle göre kompost hazırlığında bir ton kuru samana;
- 141 kg buğday kepeği,
- 23.5 kg amonyum nitrat, - 13 kg yığın yapımından bir gün önce karıştırılarak hafifçe nemlendirilir.

YIĞIN YAPILIR
Daha sonra kalıp tahtaları kullanılarak 180 cm genişliğinde ve 180 cm yüksekliğinde yığın yapılır. Yığın yapılırken kalıp tahtaların içerisine doldurulan materyal iyice sıkıştırılmalıdır.

Şekil 2. 125 cm genişlik 140 cm yükseklikteki ana yığının görünümü.

Kompost platformunun üzeri kompostu aşırı yağıştan korumak için bir sundurma ile örtülü olmalıdır. Sundurma yapma imkanı yoksa yağışlı günlerde yığınların üzeri bir plastik örtü ile örtülür.

YIĞIN 5 GÜN BEKLETİLİR
Yığının yapıldığı gün "0" gün olarak kabul edilir. Beş gün yığın bu şekilde bekletilerek 5. gün yığının birinci aktarması yapılır.

Şekil 3. Yığının aktarılması.

I. AKTARMA
Bunun için yığın açılarak platform üzerine yayılır ve kompostun kuruyan kısımları ıslatılır: Üzerine 141 kg kepek ve 40 kg melas (şeker fabrikası artığı) eşit bir şekilde serpilir ve sıkıştırılarak tekrar yığın yapılır.

II. AKTARMA
9. gün yığının ikinci aktarmasında kompost tekrar platform üzerine yayılarak havalandırılır. Aktarmalar sırasında kuruyan kısımlar ıslatılır, daha sonra üzerine 60 kg alçı serpilir ve 125 cm genişlik 140 cm yükseklikte yığın yapılır.

III. AKTARMA
12 ve 15. günler tekrar aktarma yapılır. Bu aktarmalar sırasında her defasında kompost yayılır, havalandırılır ve sonra eski yığının dış kenarları yeni yığının iç kısmına gelecek şekilde sıkıştırılmadan tekrar yığın yapılır. Bu aktarmalar sırasında kompostta herhangi bir eklentide bulunulmaz. Yalnızca kompostun kuruyan dış yüzeyleri ıslatılarak nemini kaybetmesi önlenir.

PASTÖRİZASYON
Kompostun fermantasyonu tamamlandıktan sonra hastalık ve zararlıları öldürmek için kompasta pastörize işlemi uygulanır. En etkin ve yaygın pastörize işlemi buharla yapılandır. Bunun için bir buhar kazanına gerek vardır.

BUHARLI PASTÖRİZASYON
Kompost hazırlığının 16. veya 17. günü kompost pastörize odası tabanındaki ızgaralar üzerine kütle halinde 180 cm yüksekliğe kadar fazla sıkıştırılmadan doldurulur. Kompost doldurulduktan sonra oda tabanına döşenen delikli borularla oda içerisine buhar verilir.

60°C'DE 10 SAAT
Başlangıçta pastörize oda kapısı ve havalandırma kanalları kapatılarak kompost sıcaklığının 60°C ye çıkması sağlanır ve 60°C de 10 saat tutularak mantara zarar veren nematod, bakteri, virüs ve zararlı mantari hastalıkların kompost içerisinde öldürülmesi sağlanır.

HAVALANDIRMA YAPILIR
Daha sonra havalandırma kanalları açılarak radyal bir fanla oda içerisine taze hava verilir ve kompostları çıkan amonyak ve C02 gibi zararlı gazların komposttan dışarı atılması sağlanır. Bu safhada kompostun her tonu için saatte 300 m3 taze havaya gerek vardır. Bu şekilde sıcaklık bir miktar düşürülür ve kompost sıcaklığı 52-57°C arasında tutularak kompostun olgunlaştırılması ve mantar miseline zarar veren amonyağın komposttan uzaklaştırılması sağlanır.

6-7 GÜNDE KOMPOST OLGUNLAŞIR
Genellikle 6-7 gün içerisinde kompostun olgunlaşması sağlanır. Kompostta amonyak kokusu tamamen kaybolunca buhar kesilir. Odaya taze hava verilerek sıcaklık 25°C ye düşürülür. Kompost sıcaklığı 25°C düşünce komposta misel ekimi yapılır.

KİMYASAL DEZENFEKSİYON DA YAPILIR
Buharla pastörize yapma imkanı olmayan küçük yetiştiriciler için en uygun yöntemdir. Bu yöntemde kompost hazırlık süresi daha uzundur.

DİKKATLI OLMALISINIZ
Bu yöntemde kompostun 16-17. ,günü pastörize odasına alınması yerine 15. günden sonra kompost her üç günde bir aktarılarak kompost olgunlaştırılması ve amonyak kokusunun komposttan atılması sağlanır.

SIRASIYLA YAPILACAK İŞLEMLER
- Kompost 24. gün 30-40 cm yüksekliğinde ve 2.5 m genişliğinde kompost platformu üzerine kabartılarak yayılır.
- Üzerine 1 m3 kompost için 80 gram ölçüsü ile metilbromid kutuları yerleştirilir.
- Daha sonra kompostun üzeri sağlam, deliksiz, naylon örtü ile örtülür. Kompostdan gazın dışarıya kaçmaması için naylon örtünün kenarları baştan başa kum torbaları ile sıkıca örtülerek sıkıştırılır.
- Naylon üzerinde delik olmadığı kontrol edildikten sonra naylon örtü altındaki metilbromid tüpleri üstten bastırılarak patlatılır. Bu şekilde kompost iki gün bekletilir.
Bu işlemin, bilgili birisi tarafından dikkatlice yapılması gerekir.

YİNE AKTARMA YAPILIR
Daha sonra kompostun üzeri açılarak birkaç defa aktarılır. Aktarma işlemi komposttan metilbromid kokusu tamamen uzaklaşana kadar sürdürülür. Koku tamamen uzaklaşınca ekim yapılır.

HAVA SICAKLIĞI 20°C OLMALI
Metilbromid ile kompostun dezenfeksiyonu yapılırken dikkat edilecek nokta hava sıcaklığının 20°C civarında olmasıdır. Daha düşük sıcaklıklarda metilbromid buharlaşmadığından dezenfeksiyon etkili olmaz.

MİSEL ÜRETİMİ RESMİ VEYA ÖZEL KURULUŞLARDA YAPILIR
Ekimde kullanılan mantar miselinin üreticilerin kendileri tarafından üretilmesi olanaksızdır. Mantar miselleri ancak özel koşullarda ve steril laboratuvarlarda üretilebilir. Bu nedenle mantar yetiştiricileri ihtiyaçları olan miselleri misel üretimi yapan resmi ya da özel kuruluşlardan, ekim gününden 1-2 gün önce almalıdırlar.

MİSEL EKİMİ NASIL YAPILIR?
Ekim işlemi önceden temizlenip ilaçlanmış (% 2 lik formaldehit) bir alanda, 100 kg komposta 500-600 gr. misel serpilerek yapılır. Böylece ekimi yapılan kompost uygulanan yetiştirme sistemine göre kasa, ranza ya da plastik torbalara doldurulur. Kasa ya da ranzalara m2 ye 80-100 kg, plastik torbalara (45-50 cm çapında) 20-25 kg kompost konmalıdır. Kasa ya da torbalar doldurulduktan sonra ya doğrudan yetiştirme odalarına ya da misel ön gelişme odalarına yerleştirilirler.

Şekil 4. Misel ekimi ve torbalara doldurma.

KULUÇKA DÖNEMİ
Misel ön gelişme dönemi kompost içine karıştırılan mantar misellerinin gelişmesi için belirli sıcaklıkta tutuldukları dönemdir. Misel ön gelişme döneminde kompost sıcaklığının 20-25°C arasında tutulması gerekir. Kuluçka dönemi dediğimiz bu dönemde hastalık ve zararlılara karşı koruyucu olarak, oda haftada 1 kez % 1 lik formaldehit ve % 0.1 lik DDVP ile ilaçlanır.

RUTUBET YÜKSEK OLMALI
Kompostun kurumasını önlemek için oda nemi % 85-90 arasında tutulmalıdır. Kuluçka dönemi yaklaşık 15-18 gündür. Bu süre için de misel kompostun her yanını sarar ve oda içinde mantar kokusu hissedilir. Sonra misel gelişmesini tamamlayan kompostun üzeri örtü toprağı ile örtülür.

ÖRTÜ TOPRAĞI HAZIRLIĞI
- Mantar yetiştiriciliğinde örtü toprağı, gelişen misellerin meyve verme aşamasına geçirilmesi için gereklidir.
- Ayrıca örtü toprağı kompostun kurumasını önler, dışarıdan gelebilecek hastalıklara karşı korur ve en önemlisi mantarın su ihtiyacını karşılar.

EN İYİ ÖRTÜ TOPRAĞI
Örtü toprağı olarak kullanılacak toprakta öncelikle su tutma kapasitesinin yüksek olması istenir. Bu amaçla kullanılabilecek en iyi toprak torf ya da turba dediğimiz topraktır. Kullanılmadan önce toprak parçalanır ve kireç ilavesiyle pH'sı 7.5 civarına getirilir.

ÖRTÜ TOPRAĞI TEMİZ OLMALI
Örtü toprağının hastalık ve zararlılardan arındırılması gerekir. Bunun için;
- ya pastörize odasında buhar verilmek suretiyle 60°C de 3 saat pastörize edilir.
- ya da kimyasal yolla dezenfekte edilir. Kimyasal yolla dezenfeksiyon için 1 m3 toprağa 1.5-2 It formaldehit gelecek şekilde ilaçlanır, üzeri plastik örtü ile örtülerek 2 gün bekletilir. Daha sonra örtü açılarak iyice havalandırılır.
Örtü toprağı örtülmeden önce mantar yastıklarının üzerleri düzeltilir. Hastalık ya da zararlı varsa bunlar ilaçlanır.

Şekil 5. Örtü toprağı serilmeden önce ilaçlamanın yapılması.

ÖRTÜ TOPRAĞI DÜZGÜN SERİLİR

Dezenfekte edilmiş ve nemlendirilmiş örtü toprağı yastıklar üzerine 3.5-4 cm kalınlıkta düzgün bir şekilde yayılır.


Kaynak