Bu başlık altında pek çok faydalı bilgi verildi ama konuyu genel olarak bir toparlamak adına bonsaisever'in "bonsai kitabı" için hazırlamamı istediği yazıyı bu bölüme de ekliyorum. Baştan belirtmem gereken şey burada var olan bilgilerin, çok büyük bir kısmı kitabi ; çok küçük bir kısmı ise kısa bonsai geçmişimdeki tecrübelerime dayanıyor.
Bonsai sanatında en çok tartışılan konulardan biri de toprak karışımlarıdır. Çünkü ağacın bir sonraki saksı değişimine kadar sürdüreceği yaşam için en önemli etkenlerden biri topraktır. Saksının içerisindeki birkaç avuç toprak, bir sonraki saksı değişimine kadar kök sistemini içinde barındıracak ve gelişimine destek olacak özelliklere sahip olmalıdır. Yani ağacın görünmeyen kısmının “yaşam ortamı”dır.
Bonsai’de kullanılan toprak karışımları bahçelerimizde veya evlerimizde kullandığımız topraklardan farklıdır. Bonsai toprağının en büyük özelliği iyi drenaj sağlamasıdır. Aslında hemen hemen her bitki suyun iyi drene edilmesini fakat hızlı bir şekilde ortamdan tamamen uzaklaşmamasını ister. Canlılık için en gerekli şey olan su , bitkinin kılcal kökleriyle buluştuğunda topraktaki mineralleri de beraberinde taşır. Bu yüzden köklerdeki madde alışverişi bitene kadar suyun ortamı tamamen terketmemesi istenir. Bu da bonsai toprağının istenen bir diğer özelliği, gerekli suyu yani nemi tutmasıdır. Buradaki “gerekli” ile anlatmaya çalıştığım şey, kılcal köklerdeki gaz alışverişini durdurmayacak ama ağacımız için de gerekli olan kadar sudur. Bonsai toprağına bu özellikleri kazandıran ise toprağı oluşturan tanelerin boyutu ve porozitesidir( tanelerin içerisindeki boşluk miktarı). Bonsai toprağında kullanılan toprak karışımının tane boyunun 2-8 mm büyüklüğünde ve yaklaşık 2-3 gün tamamen kurumayacak kadar su tutması, nemli kalması istenir ( Bu zaman aralığı yaz aylarında daha da daralacaktır).
Bonsai toprağının temel sırrı yukarıda bahsettiğim özelliklere sahip olmasıdır. Ortam, yani kullandığınız malzeme değiştikçe uygulanması gereken bakım (sulama ve besleme sıklığı ve biçimi) da değişecektir. Uygun bakım ile, bir bonsai bulaşık süngeri, kırık oyuncak parçaları, talaş
vb. malzemelerden oluşan bir karışım içerisinde dahi hayatta kalabilir. Tabi bu malzemeler bonsai felsefesine uygun olmayacaktır. Geleneksel olarak bonsai sanatında sadece doğal malzemeler kullanılmaktadır.
Gerekli özelliklere sahip, dünyada bonsai toprağı olarak kabul görmüş, doğal ve kullanımı en yaygın toprak “akadama” adı verilen volkanik kildir. Bu malzeme Japonya’da yaşlı japon sediri ormanlarının bulunduğu bölgelerden alınıp pişirilmiş ve sterilize edilmiş bir topraktır. Gerekli su tutumuna ve drenaja sahip bu toprağın yüzyıllardır bonsai toprağı olarak kullanılmasının bir başka nedeni ise katyon değişim kapasitesir. Yani magnezyum, potasyum, kalsiyum
vb. katyonları suya verebilme özelliğine sahiptir.
Akadama dünyada yalnız Japonya’daki küçük bir bölgeden elde edilebildiği için hem bulması zor hem de yüksek fiyatlı bir malzemedir. Bu yüzden farklı malzemeler bonsai toprağı için kullanılmaktadır. Bahçe toprağı, bitkisel torf, dere kumu, dere çakılı, killi toprak, çam kabuğu , turba ve hindistan cevizi turbası (coco peat), diyatomit, zeolit, perlit, pomza, vermikülit, skorya gibi malzemeler bunlardan yalnız birkaçını oluşturur. Ayrıca fırınlanmış killer (çoğu haydite, seramis, hydroton gibi özel markaların isimleriyle biliniyorlar) ve fırınlanınca genleşen tüm diğer doğal malzemeler ( örneğin flogopit, illit, serizit, montmorillonit) bonsai toprağı için gerekli özelliklere sahiptir. Tarımsal perlit, pomza ve vermikülit de yüksek ısılarda genleşmiş ve porozitesi artmış doğal malzemelerdir.
Bonsai toprağı seçiminde ya da karışım yapılırken dikkat edilmesi gereken en önemli şey kullanılacağı ağaç türüdür. Basit bir genelleme ile ; ibreliler için asidik ve humuslu nispeten daha iyi drenajlı, yaprak dökenler için organik malzemece zengin, çiçek açanlar için ise iyi havalanma sağlayabilecek toprak karışımları sağlanmalıdır.
Konuyu bitki türlerine göre biraz daha derinleştirecek olursak yaklaşık oranlarla organik ve inorganik malzeme miktarı şöyle belirtilebilir:
Açelya, orman gülü (rhododendron), servi , kızılağaç, kurtbağrı, tropikal ve yarı-tropikal bitkiler için ¼ organik ve ¾ inorganik malzeme kullanılabilinir.
Huş, kayın, alıç, gürgen, karaağaç ve akçaağaç türleri için 1/3inorganik ve 2/3 organik malzeme kullanılabilinir.
Ateşdikeni, morsalkım, incir, çobanpüskülü, şimşir, elma, şeftali, armut, kiraz, erik ve diğer meyve ağaçları için ½ inorganik ve 1/2organik malzeme kullanılabilinir.
Karaçam, kızılçam, mabet ağacı, mazı, leylandi, köknar, ladin, japon sediri gibi ağaçlarda 2/3 inorganik ve 1/3 organik malzeme kullanılabilinir.
Meşe, çam, ardıç , okaliptüs, söğüt ve sukkulent türleri için ise ¾ inorganik ve ¼ organik malzeme kullanılabilinir.
Bu karışımı oluştururken kullanacağanız organik ve inorganik maddelerin toprağa hangi özellikleri katacağını bilmek önemlidir. Bu sebepten bulunması akadamaya göre daha kolay olan ve bonsai toprağında kullanılabilinecek doğal malzemeleri, basitçe tanıtmanın faydalı olabileceğini düşünüyorum.
Organik malzemeler:
Bitkisel torf : Su tutma ve havalanma kapasitesi yüksek organik bir maddedir. pH değeri değişkendir ama geneldepH değerini düşürür.
Turba : Su tutma kapasitesi yüksek torf benzeri yüksek organik malzeme içerikli koyu renkli topraktır. Kömürleşmeye başlamış bitki parçalarından oluşmuştur.
Killi toprak : Su geçirgenliği yok denecek kadar azdır. Yarısından daha fazlası kil boyutunda malzemeden oluştuğu için içerisinde neredeyse yok denecek kadar az boşluk vardır ve su tutma özelliği çok düşüktür.
Hindistan cevizi torfu (Cocopeat): Hindistan cevizinin kabukları ve lifleri küçük parçalara bölünerek oluşturulan doğal bir subtrat’dır. Yetiştirme ortamının doğal pH sı 5.5-6.4 arasındadır. Cocopeatin Hazırlanma aşamasında parçalara bölünen Hindistan cevizi iki defa yıkanarak tuzdan arındırılır, kalsiyum ve magnezyum ilave edilir.
İnorganik malzemeler:
Dere kumu ve çakılı, kırılmış granit parçaları : Dere kenarlarından, bazı fidanlıklardan, inşaat malzemesi ya da akvaryum malzemesi satan yerlerden kolaylıkla bulunabilir. Su tutma özelliği yoktur ve toprağın drenaj özelliğini arttırır. pH değeri değişkendir. (2mm’den büyük taneler çakıl olarak adlandırılır.)
Kuvars kumu : Özellik olarak dere kumundan farkı, tanelerin su veya topraktaki herhangi bir madde ile çözünmesidir ve toprağın niteliğini/kimyasını değiştirmesi söz konusu değildir.
Diyatomit : Organik kökenli bu malzeme günümüzden milyonlarca yıl önce sığ sularda yaşamış silis kavkılı bir canlı türünün fosillerinden oluşmuş bir kayaçtır. İçerisindeki boşluk miktarı yüksek olduğu için çok iyi su tutar ve su ile etkileşime girmez. Aynı zamanda iyi ısı izolasyonu sağlar. Akadama benzeri yapıdadır. Kedi kumu olarak kullanıldığından kolay bulunabilinir ve ucuza satın alınabilinir. Tek başına kullanılabileceği gibi diğer malzemelerle beraber de bonsai toprağı olarak kullanılabilinir. Beyaz-gri-şeffaf renklidir.
Zeolit : Sodyumca zengin mikro gözenekli yapıya sahip olduğu için su tutma kapasitesi yüksek volkanik mineral grubunun adıdır. Toprak kalitesini yükseltmek için tarımda kullanılır. Tarımsal malzeme satan yerlerde bulunabilir. Daha çok sukkulent bonsailerin toprak karışımı için uygundur.
Perlit : Yüksek ısılarda patlatılarak, genleştirilen ve tarımda kullanılan bir mineralidr. Çok hafif ve beyaz-gri renkli olduğu için yanlız başına bonsai toprağı olarak tercih edilmeyen ama karışımlara katıldığında, toprağın havalanmasını ve nemli kalmasını sağladığı için toprak kalitesini yükselten bir malzemedir. Fidanlıklardan ve tarımsal malzeme satan yerlerde tarıma uygun formları uygun fiyata satın alınabilir.
Pomza : Ponza, topuktaşı ya da pumis olarak da bilinir. Bir volkanik camdır ve içerisinde kılcal boşluklar bulunur. Yapısı sayesinde su tutma özelliği yuksek, zeolit ve perlite alternatif olarak tarımda kullanılır. Griye yakın renklidir, yalnız başına bonsai toprağı olarak kullanılması tavsiye edilmez.
Skorya : Oluşum biçmi ve yapısı ile pomza taşına benzer özelliktedir. Volkanik taş veya volkanik kum adı ile akvaryum malzemesi satan yerlerden ve fidanlıklardan uygun fiyata bulunabilir. Kahverengi-siyah renklerdedir. Su tutma kapasitesi perlit, pomza ve diyatomite göre düşüktür ama boşluklu yapısı ile dere kumundan yüksektir, drenajı arttırıt. Bonsaide saksı dibinde veya toprak yüzeyinde, karışımın içerisinde kullanıldığından daha çok kullanılmaktadır.
Vermikülit : Magnezyumca zengin bir mineraldir. Yüksek ısılarda genleştirilerek tarımda, özellikle çimlendirmede kullanılır. Akadama benzeri boşluklu bir yapıdadır. İyi drenaj ve su tutumu sağlar. Aynı zamanda toprağın havalanmasına yardımcı olur. Su veya topraktaki diğer maddler ile bozulmaz ve özelliğini kaybetmez. Yalnız kullanılabileceği gibi organik malzemelerin içerisinde toprak kalitesini arttırmak amaçlı da kullanılabilinir.
Seramis : Fırınlanmış kil tanecikleridir. Kahverengi-turuncu renktedir. Dünyada bonsai toprağı olarak akadama kadar kabul görmüş bir malzemedir. Perlit, diyatomit, vermikülit kadar su tutmaz. Çok iyi bir drenaj sağlar. Toprağın havalanmasını sağlar. Tek başına bonsai toprağı olarak kullanılabileceği gibi saksı dibinde veya toprak yüzeyinde kullanılabilir.
Hydroton : Küresel biçimli fırınlanmış kil tanecikleridir. Koyu ve açık kahverengindedir. Daha çok topraksız tarımda kullanılmasının yanı sıra düşük su tutma kapasitesine sahip bir malzeme olarak bonsai toprağı karışımlarına girebilir veya saksı diplerinde çakıl veya dere kumu yerine drenajın kolaylaştırılması amacı ile kullanılabilir.
Bu malzemelerin büyük bir kısmı modern tarımın gelişmesiyle beraber, bonsai topraklarına da girmeye başlamıştır. Bonsai toprağı olarak kullanılması mümkün, gibi birçok malzeme sayılabilir fakat yukarıda bahsi geçen malzemeler içinde hem ulaşması kolay hem de ihtiyaca cevap veren en basit karışım eşit miktarlarda kum, torf ve bahçe toprağı ile hazırlanabilir.
Unutmayın en iyi toprak, çalışmalarınız ile elde ettiğiniz tecrübeler sonucu ağacınıza özel hazırladığınız topraktır.