[montivipera]

Herkese merhaba!

Yaz mevsiminin gelmesiyle her yerde sürüngen arkadaşlarımızı görmeye başladık. Yılanla karıştırılan kertenkeleler hakkında bir yazı yazacağımı daha önce forumda da söylemiştim. Bu konuda elimden geldiğince bilgim dahilinde bir şeyler paylaşmaya çalışacağım.

Yurdumuzda yılanla karıştırılabilecek kertenkele türleri 3 tanedir: Pseudopus apodus, Anguis fragilis (Aile: Anguidae) ve Ophiomorus punctatissimus (Aile: Scincidae). Ayrıca ayrı bir alt takımda (Amphisbaenidae) ele alınan Blanus strauchi türü de ülkemizde yayılış göstermektedir ve yılanla karıştırılabilir.


Aile (Familya): Anguidae (Yılan Kertenkelegiller)

Bu hususta en başta Anguidae ailesine dahil olan türleri ele almamız gerekir. Bu ailede hem bacaklı hem de bacaksız (bu yazıca “bacaksız”dan kastedilen “bacakları körelmiş”tir) formlar bulunur, ancak Türkiye’deki iki türü de bacaksızdır. Ailenin üyeleri Amerika, Asya, Avrupa ve Kuzeybatı Afrika’da dağılış gösterir. Bu aileden Türkiye’de iki tür vardır:

Tür: Pseudopus apodus (syn. Ophisaurus apodus) (Oluklu Kertenkele)

Boyları 1-1,5 m kadar, konuya hakim olmayan birinin tereddütsüz yılan diyeceği bir kertenkele türüdür. Anal açıklığın iki yanında, mahmuz şeklinde arka bacak kalıntıları mevcuttur (3 numaralı fotoğrafta görebilirsiniz). Sırttaki keratin pulların altında kemik plaklar/pullar bulunur (osteoderm). Vücudun her iki yanında oluk şeklinde bir girinti bulunur. Bu girintilerde kemik plaklar bulunmadığından hem hareket esnasında hem de soluk alıp vermede önemlidir.

Bu türde yüksek derecede yaşa bağlı renk-desen varyasyonu görülür. Erginlerin rengi düz, yani lekesiz kahverengi ve baş kısımları açık kahverengiyken (1 numaralı fotoğraf), juvenil (genç) bireylerin rengi grimsidir ve sırtta enine koyu lekeler mevcuttur.

Geniş bir yayılışı vardır. Yayılış alanı Hırvatistan’dan Kazakistan’a ve Rusya’nın güneyine ve İsrail’den Afganistan’a kadar olan bölgeleri kapsar. Türkiye’nin her bölgesinde bulunur ve iki alttür ile temsil edilir: Anadolu’nun kuzeyinde ve doğusunda P. apodus apodus; Anadolu’nun batısında ve Trakya’da P. apodus thracius. Genellikle taşlık/kayalık ve çalılıkları tercih ederler. Ana besinleri salyangoz ve çekirge türleridir. Diğer bazı arthropodları da yiyebilir.

Serbest hareketli göz kapakları ve dış kulak deliklerinin bulunmasıyla kolaylıkla yılanlardan ayırt edilebilir (2 numaralı fotoğrafta göz kapaklarını ve kulak deliğini görebilirsiniz). Yılanlarda göz kapakları birleşerek gözün önünde saydam bir perde oluşturmuşlardır, yani hareketli göz kapakları yoktur; ayrıca yılanlarda dış kulak körelmiştir, yani kulak delikleri yoktur. Ayrıca bu tür yılanlar kadar esnek değildir, kemik plaklardan dolayı yılanlar gibi çöreklenemezler ve hareket ederken çok fazla ses çıkarırlar.

Çok ürkek bir hayvandır, insandan hemen kaçar. Yılan benzeri görünüşü nedeniyle, birçok kişi bu kertenkelenin bir yılan olduğunu zanneder. Şimdiye kadar, onlara gösterdiğimde kertenkele olduğunu söyleyen birine rastlamadım. Ve daha sonra onlara bir kertenkele olduğunu söylediğimde tabi ki bana inanmadılar Bu yanlış düşüncenin ötesinde, bu türün çok çok zehirli bir yılan olduğuna inanılmaktadır ve görüldüğü zaman anında öldürülmektedir. Tabi ki, bu tür bir kertenkeledir, yılan değildir ve tamamen zararsızdır.

Tür: Anguis fragilis (Yılan Kertenkele)

Bu da ilk bakışta yılanla karıştırılabilecek bir kertenkele türüdür. Ancak serbest göz kapaklarına sahip olması, bu tür için de yılanlardan ayırıcı bir özelliktir. 30-35 cm’lik boyuyla Pseudopus’a göre daha küçük bir kertenkeledir. Ayrıca bu türde bacak kalıntıları yoktur ve kulak deliği de zor fark edilir.

Sırt rengi grimsi-kahverengi veya koyu kahverengidir, karın rengi ise beyaza yakın, grimsidir. Vücutlarını yılanlar gibi esnetemezler, bükemezler. Ormanlık ve çalılık alanlarda taş altlarında yaşarlar ve böceklerle beslenirler. Avrupa’nın büyük bir bölümünde ve Batı Asya’da yayılış gösterir. Yurdumuzda iki ayrı alt türle, daha ziyade Trakya ve Karadeniz’den bilinir: Kuzeybatı Anadolu’da A. f. fragilis, Kuzey Anadolu’da A. f. colchicus.


Aile: Scincidae (Parlak Kertenkelegiller)

Tür: Ophiomorus punctatissimus (Toprak Kertenkelesi)

16-18 cm kadar olan bu kertenkelenin vücudu nispeten silindir şeklindedir. Bu türde de bacaklar bulunmadığından küçük bir yılana benzetilebilir. Bu türde istisna olarak kulak deliği de bulunmaz (bazı istisnalar dışında kertenkelelerde kulak deliği vardır). Ancak hareketli göz kapakları mevcuttur ve alt göz kapağında saydam bir disk vardır. Sırt rengi; açık sarı zemin üzerinde, özellikle kuyruk kısmında daha belirgin olacak şekilde, sıralar halinde daha koyu renkli noktalar bulunur.

Türkiye’de Güneybatı Anadolu’da; Kaş, Finike ve Fethiye civarından bilinmektedir ve çok ender olarak görülür. Bu cinsin Türkiye’den bilinmeyen diğer türlerinde bacaklar bulunur ve ağırlıklı olarak İran’da dağılış gösterirler.


Alt takım (Subordo): Amphisbaenidae (Kör Kertenkeleler, Halkalı Kertenkeleler)

Bu alt takım, kertenkelelerle yılanlar arasında geçiş teşkil eden ilginç bir gruptur. Bazı özellikleri nedeniyle ne kertenkelelere, ne de yılanlara dahil edilmemekte ve Pullular (Ordo: Squamata) altında ayrı bir alt takım olarak ele alınmaktadır. Vücutları dıştan bakıldığında bariz halkalı ve silindiriktir. Çoğu türünde bacak bulunmaz. Gözleri körelmiş ve kulak açıklıklarıyla birlikte deri altına gizlenmiştir.

Tür: Blanus strauchi (Kör Kertenkele)

Boyları otalama 20 cm kadardır. Kulak delikleri ve gözleri deri altına gizlenmiştir. Bacaklar körelmiştir. Gövdenin her iki tarafında uzunlamasına hafif bir girinti bulunur. Vücutlarını kasarak arkaya doğru da hareket edebilirler. Kuyruk kısa ve sivridir. Toprak ve taş altlarında yaşar ve küçük böcek, çıyan gibi canlılarla beslenir. Türkiye’de Batı, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da yayılmıştır (Alt türler: B. s. strauchi, B. s. bedriagae, B. s. aporus). Bu da sık karşılaşılan bir tür değildir.

Kaynaklar:

Budak, A., Göçmen, B. (2005). Herpetoloji. Ege Üniversitesi Yayınları, Fen Fakültesi Yayın No: 194. 226 s. İzmir.

İğci, N. Arazi gözlemleri.


NOT: P. apodus dışındaki türlerin elimde orijinal fotoğrafları yok. İnternetten bulup koymayı da uygun görmediğimden türlerin adını yazıp görsel olarak aratırsanız birçok fotoğraf bulabilirsiniz.

Sevgi ve saygılarımla,
Naşit İĞCİ