[Selim-i Ahir]

Bu harika meyveyle ilgili elimdeki dokümanları toplayıp çevirerek sitemde yayımlamak üzere bir yazı meydana getirmeye çalıştım. İlgilenenlere faydası olur ümidiyle burada da paylaşıyorum. "Çam sakızı çoban armağanı", olarak mı kabul edersiniz, yoksa "çorbada bir tutam tuz" olarak mı bilmiyorum. Orası takdirinize kalmış. Resim yükleyecek zaman ve fırsatım olmadığı için mazur görüleceğimi ümit ediyorum. Buyurun:

Moraceae (Dutgiller) ailesinden olan Che, İngilizce kaynaklarda “Chinese Che”, “Chinese Mulberry”, “Cudrang”, “Mandarin Melon Berry”, “Silkworm Thorn” adlarıyla da anılmaktadır. Yaygın adı olan “Che” ise Çince adı olan “柘 (zhè)” kelimesinin İngilizce olarak telaffuz edilişinden ibarettir. Aralarında herhangi bir bağ olmamakla birlikte meyveleri dut meyvelerini andırır ve bilinen dut çeşitleri gibi asgari bakımla susuzluğa ve fakir topraklara dahi uyum sağlayabilen bir meyvedir.

Anavatanı

Bazı ihtilaflı bilgilere rağmen Che’nin anavatanı olarak Çin’in Shantung ve Kiangson eyaletlerinden Nepal’ın Himalaya eteklerindeki topraklarına kadar uzanan bölgesi kabul görmektedir. Çok uzun yıllar önce Japonya’ya götürülmüş ve yetiştiriciliğine başlanmıştır. Çin’de yaprakları, dut yapraklarının kifayetsiz kaldığı durumlarda ipek böceği yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. 1872’de İngiltere ve Avrupa’nın diğer kesimlerine, 1930’da ise ABD’ne getirilmiştir.

Botanik Özellikleri

Yaklaşık 7 – 7.5 metreye kadar büyüyebilir, ancak fidanken gerekli dip budaması ve bakımı yapılmadığı halde dip sürgünleri sayesinde yanlara doğru yayılıcı bir çalı görünümü alır. Kışın yaprağını döker. Kabuk rengi gri-kahverengidir. Fidanların ve genç ağaçların 0.5 – 2 santimetre uzunluğunda dikenleri vardır; ancak ağaç yaşlandıkça dikenleri kaybolur. Erkek ve dişi çiçekleri farklı ağaçlardadır. Tozlaşma rüzgâr ve böcekler vasıtasıyla sağlanır. Dişi ağaçları erkeklerine göre daha geniş çaplı ve daha gürbüzdür.
Che’nin birbirini takip eden yaprakları dut yapraklarını andırsa da onlara göre daha küçük, daha ince ve onlardan daha solgun yeşilimsi-sarı renktedir. Yaprağı merkezde iki yanda bir olmak üzere üç lopludur. Ancak aynı ağaç üzerinde lopsuz muhtelif yapraklar da bulunabilir. Fidan büyüdükçe yanlara doğru meyli artmakta ve yapraklarındaki loplar belirsizleşmektedir. Yaprakların genel formu pek çok dikdörtgen ve mızrak biçiminin pek çok varyasyonunu kapsar. Che ilkbaharda elmalardan sonra yaprak ve çiçek açar.
Che iki evciklidir; erkek ve dişi çiçekleri farklı ağaçlarda bulunur. Haziran’da açılan her iki cins çiçek de yeşil ve bezelye büyüklüğündedir. Erkek çiçekler polenleri olgunlaşıp salındıktan sonra sarıya döner. Rüzgâr tarafından sağlanan tozlaşmanın akabinde dişi çiçekler yerlerini meyveye bırakacak çok sayıda tepecik oluşturur. Erkek ağaçlarda ara sıra, meyveye dönüşen birkaç dişi çiçeğe rastlanır.
Che’nin 2.5 - 3.5 santimetre ebatlarındaki meyveleri, aralarında bir akrabalık olmamasına rağmen yuvarlak bir dutla litchi meyvesinin karışımı gibidir. Olgunlaşmış meyvelerinin hem yüzeyleri hem de meyve etleri parlak ya da mat kırmızı renktedir. Oldukça sulu ve leziz olan meyvelerin her birinde 3 ile 6 adet arası küçük kahverengi çekirdek bulunur. Tatları kaliteli bir şarabı andırır ve dut meyvelerinden çok daha lezizdirler. Hamken neredeyse tamamen lezzetsiz oldukları halde olgunlaştıklarında kavunu andıran, ama ondan çok daha leziz bir tada ulaşırlar. Her bir meyve olgun bir incir yakın şeker ihtiva eder. Soğuk bölgelerde yapraklar erken döküldüğünden dallardan sarkan parlak kızıl renkli meyveler benzersiz ve son derece etkileyici manzaralar oluşturur.

İklim ve Toprak İsteği

Hakkında bilgi içeren kaynaklarda 7. Bölge bitkisi olduğu, -12C’ye kadar dayandığı belirtilmiştir. Bazı kaynaklarda ise bölge değeri olarak 6-9 verilmiştir. Ancak Kaliforniya başta olmak üzere ABD’de yapılan gözlemlerde -20 F (-28 C) soğuklara dayandığı tespit edilmiştir. Bu da Che’nin bölge değerinin 5-9 arası olduğu sonucunu doğurmaktadır.
Che’nin toprak seçiciliği yoktur, ancak sıcak bölgeler ve iyi drene edilmiş organik maddece zengin topraklar yetişmesi için idealdir.
Kuraklığa karşı kısmî dirençlidir. O yüzden kurak geçen yazlarda en az iki haftada bir mutlaka sulanmalıdır. Köklerinde meydana gelen kurumalar yapraklarda zamansız dökülmelere ve olgunlaşmamış meyvelerin dallardan düşmesi suretiyle ciddi ürün kayıplarına sebep olur.
Çin’de 500 – 2000 metre rakımdaki orman kenarlarındaki güneşli açıklıklarda tepelerin eğimli yamaçlarında ve vadilerde rahatlıkla yetişmektedir.

Yetiştirilmesi

Che sıcak ve güneşli ortamlara ihtiyaç duyar. Meyvelerinin düşüp bozulacağı yol ve kaldırım kenarlarına dikilmemelidir. Dut ağacı gibi rüzgâra karşı son derece dirençli ve dayanıklıdır. En yaygın dikim yöntemi erkek ve dişi ağaçları bir araya dikmek ve fidanlığın %25’ini erkek, %75’ini dişi ağaçlardan oluşturmaktır.
Sağlıklı büyümesi ve gelişmesi için 10:10:10 NPK (Nitrojen, Fosfor ve Potasyum) gübresi ile sonbaharda gübrelenmesi tavsiye olunur.
Che’de ekseriyetle biçim budaması uygulanır. Bir önceki yıldan budanmış olan dallar budanarak yarı boya indirilmelidir. Dalların uçlarından alınarak %50 seviyesine indirilmesi tavsiye edilmektedir. Dişi fidanlarla bir arada bulunan erkek fidanların yaz başlarında budanması gereklidir. İlaveten yanlara doğru büyümeye eğilimli olan dalların isteğe bağlı olarak budanarak ağaca dik bir şekil verilmesi de mümkündür. Osage Portakalı’na aşılanan fidanlar ise daha ziyade dikey olarak büyürler.
Che erken yaşlardan itibaren meyve vermeye başlar. Yetişkin bir ağaç yaklaşık 180 kilo meyve verebilir. Meyveleri sıcaklıklara bağlı olarak Kasım ya da Aralık aylarında olgunlaşırlar. Olgun bir meyvenin daldan koparılması hiç de kolay değildir. Bu yüzden tek tek koparılarak toplanması gerekmektedir. Meyvenin tamamen olgunlaşmış olması çok önemlidir. Tam olgunlaşmanın en önemli belirtisi kızıl meyve renginin siyaha dönüşmeye başlamasıdır.

Hastalık ve Zararlıları

Bugüne kadar herhangi bir hastalık ve zararlısına rastlanmamıştır. Olgun meyveleri kuşları çeker ve geyiklerde hem meyvelerini hem de yapraklarını yerler.

Kullanımı ve Ticarî Değeri

Toplanan meyveler yenecek kıvama gelmeleri için filme sarılarak birkaç gün buzdolabında muhafaza edilir. Meyveleri çiğ olarak tüketilebildiği gibi, başka meyvelerle karıştırılarak muhtelif tatlılar yapımında da kullanılır. Ayrıca çekirdekleri alınmış ve sıkılmış meyvelerinden leziz ve hoş kokulu “Che Nektarı” elde edilir.
Çin ve diğer bazı Asya ülkelerinin meyveleri yerel marketlerde satılmakla birlikte Che pek çok ülke için bilinmeyen bir meyvedir. Göz alıcı renkleri ve makul raf ömrü sayesinde Che’nin çiftliklere ait marketlerde ve özel mağazalarda daha çok yer alacağı intibaını uyandırmaktadır. Bu da Asya marketlerinden gelecek talebe bağlı gibi görünmektedir.
Tadı biraz daha ekşi olmakla birlikte çekirdeksiz Che’nin hem erken olgunlaşması hem de dalından kolayca koparılabilmesi açısından ticari rağbetinin daha fazla olacağı söylenebilir.
Che ağacının kabuğu kâğıt yapımında kullanılır. Yine kabuğunun Asya’da yerel tababette kullanımı oldukça yaygındır. Oldukça yaygın yetiştiği Kore’deki Hwangha şehrinin güney kırsalında yaşayan insanlar Che ağacından yapılan kamışların felci iyileştirdiğine inanmaktadır.
Ağacından yapılan bir çay göz zaaflarının giderilmesinde kullanılır. İç kabukları sıtma ve menaroji hastalıklarına bağlı semptomların giderilmesinde kullanılır. Köklerinin kaynatılmasıyla elde edilen mai kadınlarda adet sancılarını giderici ve süt artırıcı olarak kullanılmaktadır. Meyvelerinin karaciğeri ve kanı temizlediği, kan dolaşımını düzene soktuğu ve kanseri engellediği söylenmekle birlikte bu konuda kesin bir bilgi henüz yoktur.

Kaynaklar:

• Darrow, George M. Minor Temperate Fruits. In Advances in Fruit Breeding. Purdue University Press, 1975. p. 282.
• Forbes, F. B. Cudrania triloba Hance and its uses in China. Journal of Botany, vol. 21, 1883. pp. 145-149.
• Hendrickson, Robert. The Berry Book. Doubleday, 1981.
• Maclura tricuspidata Carrière, Rev. Hort. 1864: 390. 1864.