Bitkisel Droglar

[bitkiavcısı]

İçerdikleri etkili bileşikler nedeniyle hastalıkların tedavisinde kullanılan ve hastalıkları önleyen bitkiler, tıbbi bitkiler grubuna girmektedir.

Tıbbi bitkilerin kullanımı nerdeyse insanlık tarihinin başlangıcıyla başlamaktadır. Öyle ki M.Ö 3000 yıllarında hüküm süren Sümer, Akad ve Asur Medeniyetlerinde bu bitkilerin tedavide kullanıldığı, Fırat ve Dicle nehirleri arasında yapılan arkeolojik kazılar sonucu ortaya çıkarılan Ninova Tabletleri’nde görülmektedir. Yine Eski Mısır Uygarlığı Tıbbında da tıbbi bitkilerin kullanıldığı M.Ö 1550 yıllarında yazıldığı tahmin edilen Eber papirüslerinde belirtilmektedir. Anadolu’da efsaneleşmiş olan ünlü hekimlerimiz Lokman Hekim, İbn-i Sina, İbn-i Baytar, Şerafeddin Sabuncuoğlu, İbn-i Şerif çeşitli rahatsızlıkların tedavisinde tıbbi bitkileri kullanmışlardır.

Tıbbi bitkiler, hastalıkları içerdikleri fitokimyasallar (uçucu yağlar, alkoloitler, glikozitler, heterozitler, tanenler, lipitler, flavonozitler, müsilajlar, zamklar, saponozitler vd.) sayesinde tedavi eder veya bu hastalıkları önlerler.

Bitkisel drog genel olarak tıbbi bitkilerin ilaç olarak kullanılan ham kısımlarına (rizom, radix, herba vb.) verilen bir isimdir. Bazı kaynaklar işlenmiş halini de (tentür,ekstre vb.) bitkisel drog olarak isimlendirir.

Tıbbi bitkilerin kullanılan kısımlarıysa genel olarak;

Yaprak (folia, folium), kök (radix) çiçek (flores, flos), tohum (), kabuk (kortex) yumru (tuber) veya bitkinin tamamı veya sadece topraküstü aksamıdır (herba).

Tıbbi bitkilerin karmaşık bir kimyasal yapısı vardır. Bitkide dominant düzeyde bulunan ve hastalığı tedavi eden maddeye etken madde ya da etkili madde denir. Bu etkili maddenin yanında diğer bileşikler de bulunur. Sadece bitkide dominant düzeyde bulunan etkili maddeler hastalıkları tedavi edebildiği gibi diğer bileşiklerle etkileşerek de tedavi edebilmektedir. Bu bağlamda tıbbi bitkilerden elde edilen droglar bir hastalığı tedavi etmede kullanıldığı gibi değişik hastalıkları tedavi etmede de kullanılmaktadırlar. Etken maddeler bitkilerden ekstraksiyon yöntemleriyle (maserasyon, anfloranj, uçucu eriticilerle ekstraksiyon), distilasyon yöntemleriyle (su buharı distilasyonu, su ve buhar distilasyonu ve direkt buhar distilasyonu) ve mekanik pres yöntemleriyle (elle sıkma, makine ile presleme) izole edilirler.

Tıbbi bitkilerle ilgili bilinmesi gereken önemli noktalar:

• Tıbbi bitkilerin botanik yönünden doğru tayin edilmiş tür olması gerekir. Zira etken maddeler, varyete ve alttür farklarına göre de değişebilmektedir.
  
  
• Tıbbi bitkiler, belirli dönemlerde etken maddece zengindirler. Etken maddece zengin oldukları dönemlerde hasat edilmeleri, hasat zamanlarının-etkili maddece zengin oldukları zamanlarının-bilinmesi gerekir. Özel istekleri yoksa genel olarak çiçekler çiçeklerin tam açtığı zamanda (Althea officinalis - Tıbbi hatmi), yapraklar çiçeklenme zamanında (Salvia officinalis - Tıbbi adaçayı), kökler bitki üst aksamı tamamen kuruduğunda (Inula helenium - - Anduzotu) hasat edilir.
  
  
• Kurutma yöntemlerine riayet edilmelidir. Zira kurutma esnasında da etken madde kayıplarına sıkça rastlanmaktadır.
  
  
• Drogların hazırlanma yöntemleri iyi bilinmeli, arınık olmayan ortamlarda drog hazırlanmamalıdır.
  
  
• Droglar, hazırlandıktan sonra, hazırlanan drog karışımsa, karışımdaki bitkiler Türkçe ve Latince isimleri yazılı olarak belirtilmeli, hangi bitkiden hangi oranda kullanıldığı yazılmalı, varsa yan etkileri de belirtilmelidir.
  
  
• Açıkta satılan droglar arınık olmadığından satın alınmamalıdır.
  
  
• Bitkisel droglar, etkilerini belirli bir süre içerisinde koruyabilirler. Bu sebeple satın alınacak drogların hasat tarihlerinin yazılıp yazılmadığı kontrol edilmelidir.
  
  
• Drog bitkilerinin hasat edildiği(toplatıldığı)yer büyük önem arz eder. Zira bazı türler tozları, zararlı maddeleri hemen absorbe etme eğilimindedirler. (Satureja hortensis, Origanum sp, vd.)Buna göre yol kenarları, fabrika çevreleri, yoğun egzoz dumanına maruz kalan bölgelerden bu bitkiler temin edilmemelidir.
  
  
• Tıbbi bitkileri toplayıcılar mutlak surette bilinçlendirilmelidir. Sadece insan sağlığında kullanılmayıp, hayvan sağlığı ve bitkilerin bizzat kendi sağlıklarında kullanılan (insektisit özellikli tıbbi bitkiler) bu grup bitkiler geçmişten günümüze bırakılan büyük bir hazinedir. Bize miras bırakılan bu hazinenin bizden sonraki nesillere de ulaşması için muhafaza etme bilinci oluşturulmalıdır. Bunun için drog bitkileri, mutlaka kültüre (tarla şartlarında üretim) alınmalıdır. Bu yapılamıyorsa toplayıcılara bir sonraki yıl da bitkinin varlığını devam ettirebilmesi için bir bölümünü arazide bırakmaları salık verilmelidir. Toplarken sadece kullanılacak kısmı toplanmalı.(Herba kullanılacaksa köklere zarar verilmemeli gibi... )
  
  
• Drog hazırlama amacıyla elde edilen bitkiler için kayıt defteri tutulmalıdır. Toplayıcıdan temin edildiyse toplayıcıların adı, adresleri, komisyoncunun adı ve adresi, toplanan yer özelliği ve adresi, toplanan miktar, toplanma tarihi gibi konular kayıtlara geçilmelidir. Bu şekilde bir kayıt sistemi yapılacak çalışmalara yön verecektir.
  
  
• Droglar mutlaka analiz edilmelidir. Bunun için toplanan droglardan alınan örnekler, eczacılık fakültelerinin laboratuarlarına gönderilebilir.
  
  
• Drogların miktarları, kalite ve tanımları, Türkçe ve Latince adı, etkileri, yan etkileri, dozajı gibi durumlar belirtilmelidir.
  
  
• Drogların sunulduğu ambalaj materyalinin niteliği de çok önemlidir. Ambalaj üzerinde ambalaj malzemesi de tarif edilmelidir. Örneğin şeffaf ve polietilen ambalajlar bitkisel droglar için uygun değildir. Bunun yerine droglar çekmeceli ahşap dolaplarda muhafaza edilmelidir.
  
  
• Drogların bulunduğu ortamda oluşabilmesi muhtemel mikroorganizmaları engellemek için uygun havalandırma sistemi hazırlanmalıdır.