Tohumdan Toros sediri ve Anadolu karaçamı Yetiştirme

[Mine Pakkaner]

Aşağıdaki Çalışma Sayın Ayşe DELİGÖZ'ün "ALANYA-SÖĞÜT GEÇİCİ ORMAN FİDANLIĞINDA FİDAN ÜRETİMİ VE MEVCUT SORUNLAR" makalesinden alıntıdır. Makale Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı: 2, Yıl: 2002 sayfa :119-133' de yayınlanmıştır.

Tohum Sağlama
Alanya-Söğüt Orman Serisinde Anadolu karaçamı ile ilgili olarak yapılan orijin denemelerinin ana bulgularına dayanılarak, yapay gençleştirme çalışmalarında Alanya-Söğüt ve Eskibağ orijinli Anadolu karaçamı fidanları kullanılmaktadır. Dolayısıyla, fidanlıkta yetiştirilen Anadolu karaçamı fidanları Alanya-Söğüt ve Eskibağ orijinli; Toros sediri fidanları ise Alanya-Söğüt orijinlidir. Fidanlıkta soğuk hava deposu bulunmadığından, Alanya-Söğüt serisinden toplanan Toros sediri ve Anadolu karaçamı kozalakları, Antalya Orman Fidanlık Müdürlüğü’ne gönderilmekte ve bu fidanlıkta gerekli tohum çıkarma işlemleri yapıldıktan sonra Antalya soğuk hava deposunda saklanmaktadır. Bununla birlikte, Toros sediri tohumlarının elde edilmesi fidanlıkta da yapılmaktadır. Toros sediri kozalakları yetkililer tarafından gösterilen bölmelerden köylüler tarafından toplanmaktadır.

Toplanan kozalaklar fidanlıkta açık alana naylon üzerine 30 cm kalınlıkta serilmekte, kozalakların karpelleri dağılıncaya kadar serpme sulama ile ıslatılmaktadır.

Kozalakların açılması için don olayının olması beklenmektedir. Yaklaşık bir ay içinde kozalaklar açılıp tohumlarını dökmektedir. Tohumları kozalak pullarından ayırmak için telelekler kullanılmaktadır. Kozalaklardan çıkarılan tohumlar, Ekim-Kasım aylarında toprak ve hava koşulları olumsuz durumda iken ekim yapılmamaktadır. Bu durumda, tohumlar güneş almayan serin bir yere serilerek saklanmakta veya Soğuk hava deposunda saklanmak üzere Antalya Fidanlık Müdürlüğü’ne gönderilmektedir. Oysa fidanlıkta soğuk hava deposunun bulunması durumunda hem elde edilen tohumlar daha uygun koşullarda saklanabilecek hem de zahmetli tohum nakline gerek kalmayacak ve tohum nakli sırasında tohumların çimlenme kabiliyeti büyük ölçüde zarara uğramayacaktır.

Tohumların Ekim Öncesi Tabi Tutulacağı İşlemler
Fidanlıkta ekimi yapılacak Anadolu karaçamı tohumları ekimden önce kuş ve diğer zararlılara karşı koruyucu olarak ticari adı Pomarsol-forte olan tiksindirici ilaç ve karışımı ile ilaçlanmaktadır. Bu amaçla, 15 kg Anadolu karaçamı tohumu + 800 gr Pomarsol-forte + 42 gr
Alümine tozu + 1 lt su karışımı ile tohumlar muamele yapılmaktadır.

Toros sediri tohumlarında ekim öncesi herhangi bir ilaçlama yapılmamasına karşın, çimlenme engelinden dolayı ilkbahar ekimlerinde tohumlar bir ay süreyle soğuk-ıslak ön işleme tabi tutulmaktadır. Fidanlıkta Toros sediri ekimleri geç sonbahar veya kış başlangıcında yapıldığında bir ön işlem gerekmemektedir. Anadolu karaçamı tohumlarında ise çimlenme engeli olmadığından bir ön işlem gerekmemektedir .

Ekim Yastıklarında Tohum Ekimi
2+0 yaşlı çıplak köklü fidan yetiştirilen Alanya-Söğüt fidanlığında üçlü rotasyon uygulanmaktadır. Rotasyon planına göre dinlendirme parseline sökümden hemen sonra azot verimi yüksek baklagiller ekilmekte, çiçeklenme sırasında diskaro geçirilerek, bitkiler toprağa karıştırılmaktadır. Hemen sonra toprak tavda iken pulluk derinliğinde (25-30 cm) alt-üst edilerek sürülmektedir. Ayrıca fidanlık toprağı dipkazar ile 60-70 cm derinlikte işlenip parça halindeki kist tabakasının yırtılması sağlamaktadır. Bu işlem toprak alt-üst edilmeden ve istiflenme tarzı bozulmadan yapılmaktadır. Ekim, fidanlıkta ekim yastıkları sonbaharda toprak tava gelip
sürüldükten ve rotovatör çekildikten sonra yapılmaktadır. Ekim yastıkları, yastık yapma makinesi ile yastık genişliği 120 cm, yastıklar arası ise 40 cm genişlikte olacak şekilde yapılmaktadır (5,6). Anadolu karaçamı ve Toros sediri tohum ekimi için 7 çizgi açan merdane ile yastıklar üzerinde çizgiler açılarak yastık hazırlığı tamamlanmaktadır.

Çimlenme engeline sahip olan Toros sediri tohumlarının ekimleri sonbaharda (Kasım-Aralık), Anadolu karaçamı tohumlarının ekimleri ise ilkbaharda (Nisan-Mayıs) yapılmaktadır. Fidanlıkta m2’ye 70gr Toros sediri tohumu (%50 çimlenmeye göre) ve 18 gr Anadolu karaçamı tohumu ekilmektedir. Birim alana (m2) ekilecek tohum miktarı her yıl Ağaçlandırma Genel Müdürlüğü tarafından verilen ekim programı cetvelinde gösterilmekte ve bu miktarlara göre ekim yapılmaktadır.

Genel olarak tohumlar kalınlıklarının 3 misli derinlikte ekilmektedir (8). Toros sediri için 1.0 – 2.0 cm’lik, Anadolu karaçamı için 1.0 – 1.50 cm’lik ekim derinliği yeterli kabul edilmekle birlikte, fidanlıkta Toros sediri tohumları 1 cm derinlikte, Anadolu karaçamı tohumları 0.50 cm derinlikte ekilmektedir. Fidanlıkta bir ekim mibzeri bulunduğu halde; fidanlığın çıplak köklü ekim parsellerinde ekimler, 120 cm genişliğinde hazırlanan yastıklar üzerinde açılan 7 ekim çizgilerine elle yapılmaktadır. Elle ekimde, eşit ekim yapmak ve eldeki tohumu hesaplı kullanmak itinayı gerektirir. Ayrıca, ekim mibzeri ile yapılan ekime kıyasla daha uzun sürmektedir.

Günümüzde çeşitli ülkelerde ve çeşitli fidanlıklarda değişik özellikte tohum kapatma materyali kullanılmaktadır. Bunların başında tekstürlü kum, çeşitli nispetlerde kum+hayvan gübresi karışımı, testere talaşı, toprak, çam ibresi samanı, ot ve hububat sapları, çuval ve pamuk ipliğinden yapılmış bezler ile plastik örtüler gelmektedir. Kullanılan bu malzemelerin her birisinin hem olumlu hem de olumsuz etkileri vardır.

Örneğin; fidanlıklarımızda tohum kapatma materyali olarak kullanılan ince dere kumu, yabancı ülkelerde en fena tohum kapatma materyali olarak tespit edilmiştir. İnce daneli ve bilhassa içinde kil zerreleri bulunan kum, sulamadan sonra ekim yastığı üzerinde kaymak tabakası oluşturarak fideciğin toprak yüzeyine çıkmasına engel oluşturmaktadır. Ayrıca, alkali reaksiyon gösteren dere kumunun toprağın pH ‘ını da yükseltmesi muhtemel görülmektedir (7). Fidanlıkta, ekim parsellerinde kapatma materyali olarak ½ mil + ½ humus (Toros sediri ve Anadolu karaçamı humusu karışımı) kullanılmaktadır. Kapatma işlemi elle yapıldıktan sonra yastıkların üzerinden sürgü (merdane) geçirilerek toprağın tohumla teması sağlanmaktadır. Kullanılan tohum kapatma materyali fidanlık için en uygun bir materyal olmasa da, çıkan fideciklere olumsuz bir etkisi olmadığı gözlenmiştir.

Genel olarak iğne yapraklı fidan üretiminde uygun toprak reaksiyonu 5.0-5.5. pH değerleridir ki bu değerler şiddetli asitliği ifade eder (9). Fidanlıkta, toprak reaksiyonu hafif orta alkalen olup 7.76-8.13 değerleri arasında bulunmaktadır. Bu nedenle fidanlıkta iğne yapraklı tür fidan üretimi için uygun olmayan pH değerlerine sahiptir. Anadolu karaçamı için uygun pH seviyesi 4.5-6.0’dır. Dolayısıyla fidanlıkta pH’ın yetiştirilen bu iki tür için uygun koşullara kavuşturulabilmesi gereklidir. Çünkü yüksek pH, fidanların gelişiminde olumlu rol oynayan azot ve fosfor alımı güçleştirmekte ve bu bağlamda kuraklığa dayanıklılığını azaltmaktadır.

İğne yapraklı tür fidanları üreten fidanlıklarda ekimden sonra,gerek tohumlara, gerekse fideciklerin toprak altı ve toprak üstü kısımlarına arız olan mantarlardan Damping-off hastalığına neden olmaktadır. Damping-off genellikle alkalen reaksiyonlu topraklarda etkili olmaktadır. Fidanlıkta pH değerlerinin yüksek olması dolayısıyla yastıkların tamamında olmasa da Damping-off hastalığına maruz kalan fidanların sayısı azımsamayacak miktardadır. Bu olgu, pH 7.5-8 orman fidanlıklarında prensip olarak iğne yapraklı fidan üretimi yapılmamalıdır.

Tüplü Fidan Üretimi
Tüplü fidan, gerek ekim gerekse şaşırtma yolu ile çeşitli nitelikte kaplar içerisinde yetiştirilen ve kabı ile ağaçlandırma sahasına nakledilerek toprağı ile dikilen fidan olarak tanımlanmaktadır. Tüplü fidan üretimi fidanlığın II nolu parselinde hazırlanan alçak yastıklarda yapılmaktadır. Bu alçak yastıkların kenarları düzgün kesilmiş tahtalarla yapılmaktadır. Genişlikleri 120 cm olup, derinlikleri 50-60 cm arasında değişmektedir. Yastıklar, düzeltilmiş ve otlardan temizlenmiş toprak zemini üzerine herhangi bir materyal (Çakıl, kum vb.) serilmeden yapılmaktadır.

Tüplere tohum ekimi, Toros sedirinde geç sonbahar (Kasım- Aralık), Anadolu karaçamında ise ilkbaharda (Nisan-Mayıs) yapılmaktadır. Tüplerde iki yıl süreyle kalacak Toros sediri ve Anadolu karaçamı için tüp ebadı 15 x 23 cm olan polietilen torbalar kullanılmaktadır. Bu torbaların kalınlığı 0,1 mm olmaktadır . Fidanlıkta tüp harcı (fidan büyüme ortamı) olarak toprak,
humus, yanmış organik gübre, kum ve testere talaşı karışımı kullanılmaktadır. Testere talaşı hariç diğer materyaller mıntıka çevresinden temin edilmektedir. Toprak, fidanlık çevresinden; humus, Toros sediri ve Anadolu karaçamı ormanlarından; organik gübre ise çevredeki yakın köylerinden temin edilmektedir. Hazırlanan tüp harcı polietilen torbalara, torbaların üst kısmında 2.5-3.0 cm boşluk kalacak şekilde doldurulmaktadır. Her tüpe 2-3 tohum ekilmektedir. Anadolu karaçamı tohumları 1.0 cm, Toros sediri tohumları 1.5 cm derinlikte ekilmektedir . Örtü materyali olarak da toprak, humus, yanmış organik gübre, ince kum ve testere talaşı uygun oranlarda karıştırılıp örtülmektedir. Tüpe ekim tamamlandıktan sonra, tüpler önceden hazır hale getirilmiş tüp yastıklarında yan yana istif edilmektedir.

Fidan Sökümü, Seleksiyonu ve Dikim Alanlarına Taşınması
Alanya-Söğüt Orman Fidanlığı’nda, 2 + 0 yaşlı Toros sediri ve Anadolu karaçamı fidanlarının söküme başlama zamanı, dikim mevsimine göre, tomurcuk durumuna bakılarak (fidanlar tomurcuk bağlayınca) ve kök faaliyeti gözlenerek (kök büyüme noktalarındaki beyaz renk kaybolduğunda) tespit edilmektedir. Fidanlar odunlaşınca,yani dona mukavim hale gelince ve latent duruma girince, sonbahar veya erken ilkbaharda sökülmektedir. Toros sediri için en uygun dikim zamanını sonbaharda Kasım ve Aralık; ilkbaharda Nisan ve Mayıs ayı başı arasında kalan sürelerin yıllara göre bir hafta ilerisi veya öncesinin uygun olduğu belirtilmektedir. Anadolu karaçamı yayılış sahalarında sonbahar veya erken ilkbahar dikimleri tercih edilmektedir. Erken ilkbahar dikimi Anadolu karaçamı fidanlarının dikimi için en uygun mevsim olduğu ve 2 + 0 yaşlı Anadolu karaçamı fidanı dikimde kullanıldığı takdirde sonbaharda çıplak don zararları, don sarartması ve don yakması nedeniyle zararlı olduğu belirtilmektedir .

Söküm; fidanlar daha önce belirtilen tomurcuk ve kök faaliyeti durduğunda, rüzgarsız, yağışsız, günün erken veya geç saatlerinde yapılmaktadır.Söküm için toprağın nem durumuna bakılmaktadır. Çünkü, toprak çok kuru veya çok ıslakken hem sağlıklı bir fidan sökümü yapılamadığından, hem de toprak strüktürü için zararlı olduğu belirtilmektedir.Bunun için sökümden 2-3 gün önce ekim yastıkları bolca sulanmaktadır. Fidanların kök kesme bıçağı ile 18-20 cm alttan kök kesimleri yapılıp, yerlerinden oynatıldıktan sonra, en fazla 48 saat içinde işçiler tarafından sökülmektedir.Sökülen fidanlar bekletilmeden elverişsiz nitelikte olanları nitelikli olanlardan ayırmak için seleksiyon hangarına getirilmektedir. Bu ayırma işlemi, göz taksasyonu ile yapılmaktadır.

Buna göre; hastalıksız,çatalsız, düzgün gövdeli, ezilme ve kırılma zararı söz konusu olmayan,emici kökler bakımından zengin olduğu düşünülen fidanlar seçilmektedir. Çatallı, hastalıklı, ince ve seyrek iğne yapraklı, ezilmiş fidanlar ıskarta denilen elverişsiz fidanlar olarak ayrılmaktadır. Ülkemiz orman fidanlıklarında orman ağacı türlerine göre, morfolojik ve fizyolojik bazı önemli fidan özelliklerine göre ve bilimsel arazi denemeleri sonuçlarına bağlı olarak yapılan bir fidan kalite sınıflaması büyük önem taşımaktadır. Bugün orman fidanlıklarımızda uygulanan, yalnız fidan yaşına göre, hatta yaş ve boya göre bir ayrım fidan kalitesini ortaya koymada yeterli olmaktan çok uzak bir uygulamadır. Özellikle günümüzde fidanın kök ile toprak üstü veya sak kısmı arasındaki oran (kök ağırlığı/sak ağırlığı oranı) fidan kalitesinin iyi bir göstergesi olarak kullanılmaktadır .

Seleksiyon hangarında seçilen fidanların kökleri kök boğazından itibaren 20-23 cm’lik kısım kalacak şekilde kesilerek kök tuvaletleri yapılmaktadır. Kesme işlemi, keskin bir satırla yapılmaktadır. Kullanılmak üzere seçilen ve kök tuvaletleri yapılan fidanlar, pratik ve ucuz bir yöntem olan demet ambalajı ile ambalajlanmaktadır. Bunun için keten çuvallar kullanılmaktadır. Tüplü fidanlar kasalara istiflendikten sonra bu kasalarıyla birlikte; çıplak köklü fidanlar ise, ambalajlı olarak dikim alanına traktör veya kamyonetlerle, üstleri kapatılarak, güneş ve rüzgara maruz bırakılmadan sevk edilmektedir.