ENGİNAR-Cynara Scolymus
Yumruyu teşkil eden çiçek tablası ile etli çiçek yaprakları ve körpe çiçek sapından çeşitli yemekleri yapılır. Konservesi yapılarak tüketilir. Fosfor,demir,
vb. madensel maddelerle vitamince zengin besleyici çok lezzetli bir sebzedir. Bileşimindeki ciarin maddesi karaciğeri besler, safrayı artırır böbreklerin iyi çalışmasını sağlar. Bu nedenle insan sağlığı için çok yararlıdır.
İKLİM İSTEKLERİ
Deniz havası alabilen ılık-ılık, serin iklimden hoşlanır. Kış ayları sert geçen bölgelerde bayrampaşa çeşidi –10,-15 dereceden sonra zarar görmeye başlar. Sakız enginarı çeşidi soğuklara daha dayanıklı olduğundan havanın nemine, soğuğun süresine göre değişmek üzere –5,-7 arasında zarar görmeye başlayabilir. Kış ayları yumuşak bahar erken gelirse turfanda mahsul kesilir. Fakat yaz sıcakları bastırınca enginarlar kolayca bozulup kartlaşarak Pazar kıymetini kaybeder. Memleketimizde, enginar ziraati için ege, akdeniz ve marmara sahil bölgeleri çok elverişlidir.
TOPRAK İSTEKLERİ
Kuvvetli, derin, humusca zengin ve biraz nemli toprak ister. Fazla nemli ve ağır topraklarda kolayca kök çürüklüğüne tutulup bozulur. Kumlu,süzek topraklarda turfanda mahsül almak mümkündür. Ancak bol çiftlik gübresi kullanmak ve sıcak aylarda sulamak gerekir. Marmara bölgesinde güneye bakan tatlı meyilli, demirce zengin yamaçlarda, bol mahsül vererek kaliteli enginarcılık yapıldığı görülmektedir.
GÜBRE İSTEĞİ
Geniş ve uzun yaprakları ile oldukça iri yuvarlak çiçek yumrusunu zamanında ve normal şekilde geliştirebilmesi için topraktan fazla besin çekmek zorundadır. Bu nedenle enginar bahçesinin ilk kuruluşundan dekara 4-5 ton çiftlik gübresine ek olarak 50 kg fosforlu, 20 kg nitrojenli ve 20 kg da potaslı gübre verildiğinde iyi sonuç alınmaktadır. Nitrojenli gübreyi bir defada vermek yerine birkaç seferde vermek daha doğrudur. Bundan sonraki yıllık gübrelemeler doğruca enginar ocaklarında yapılır.
ENGİNAR ÇEŞİTLERİ
1)Bayrampaşa Enginarı
Yuvarlak basık şekilli başları çok iri olur. İlk bahar mevsiminde çok sarf edildiği gibi bol miktarda konservesi yapılarak diğer mevsimlerde de sarf edilir. Bu çeşidin yaprakları koyu yeşil ve çok yırtmaçlıdır. 70-80cm boy alır. Soğuklara fazla dayandığından marmara sebzecilik bölgesinde çok yetiştirilir.
2)Sakız Enginarı
Başları, bayrampaşa çeşidinden küçük, söbü şekilli açık yeşil renklidir. Yaprak boyları daha kısa ve yırtmaçsızdır. Kış soğuklarına dayanıksız olduğundan ege bölgesinde, özellikle İzmir dolaylarında çok yetiştirilir. Yaz sonunda salma su verilerek erken uyandırma yapılır. Aslında meyvesini erken geliştiren bir çeşit olduğundan piyasaya turfanda olarak çıkarılır ve memleketimizde diğer bölgelere gönderilerek yüksek fiyatta değerlendirilir.
Bu iki ana çeşitten ayrı olarak, enginarın yetiştirme mahallelerine göre isim aldığı da görülmektedir. Tuzla, daraca, şıra, yerli enginar gibi. Bu saydığımız çeşitlerin özelliklerde bayrampaşa enginarına az çok benzer.
YETİŞTİRİLMESİ
Enginar tohumları ve kökten süren adına -piç- denen dip sürgünleri ile çoğaltılırlar. Koyu renkli tohumlarının 20 tanesi 1gr gelir. İlkbaharda tohum tavalarına ekilirse 2-3 haftada çimlenirler. Yaz sıcaklarının başlamasına kadar gelişip büyürler, yaz aylarında yaprakları sararıp kuruyarak bir nevi yaz uykusuna dalarlar.
Sonbaharda tekrar sürerek gelişmelerine başlarlar. Kış başında asıl bulundukları yerden sökülerek kendi yerine dikilir. Fakat bu şekilde yetiştirilen enginarlar, çoğunlukla yabaniye yani ataizme kaçarlar. Yabancı döllenme yoluyla melezlemelere maruz kaldıklarından istenilen özellikte enginar elde edilmesi güç olur. Ayrıca zamandan kaybedilir. Bu çeşit üretmeleri sadece araştırma kuraları yapar. Pratik bahçeciler enginar üretmesini enginar tesisini daima dip sürgünleri yaparlar. Zira anadan ayrılan enginar yavruları, ananın bütün özelliklerini taşıdıkları gibi yetişip mahsul vermeleri de o denli çabuk olur.
ENGİNAR BAHÇESİ TESİSİ
Toprağın Hazırlanması
Enginar, yerini çilek, kuşkonmaz gibi uzun zaman (8-10 yıl) muhafaza edeceğinden, diğer sebzelerle münavebede ve sebze bahçesinin idaresinde güçlük çekilmemesi için kenar parsellerden biri seçilir. Dekara 4-5 ton kaplama çiftlik gübresi verilir. Suni gübre ile de takviye edilir. Toprak derince bellenir veya pulluklarla sürülür. İkilemesi yapılır, tezekleri kırılır. Zararlı otlardan dikkatle temizlenir. Gerekiyorsa tesviye, düzleme yapılır. İşaretli ip kullanılarak 1.25 x 1.50, 1.50 x 1.50, 1 x 200 cm aralık mesafelerde dikim yerleri işaretlenir. Sonra 40 cm genişliğinde 25 cm derinlikte çanak şeklindeki ocakların açılmasına başlanır. Eğer daha önceden parsele gübre verilmemiş ise her ocağa 2 kürek dolusu gübre dökülerek toprakta iyice karıştırılır. Bu suretle toprak, enginarlık tesisine hazırlanmış olur.
Dikim Tekniği
Bölgenin iklim özelliğine göre kış başında veya kış sonunda, enginar bakımı sırasında, ocakların ayıklanıp temizlenmesinden elde edilen dip sürgünü fidelerin kolayca tutunmaları ancak iyi muhafaza edilmeleri ve en kısa zamanda yerlerine usulüyle dikilmeleri ile mümkündür. Dip sürgünü enginarların hemen yerlerine dikilebilmeleri ise toprağın daha önceden hazırlanması ile mümkündür. Şayet toprak hazırlığı yapılmamışsa eldeki fideler yarıya kadar toprağa gömülüp hendeklenerek bekletilirler.
Dikim yapılırken, göbek yaprakların çamurlanması çürümelere yol açar. 5-6 yapraklı fidelerin dış yaprakları yarıdan kesilir ve iple hafifçe bağlanarak orta kısım çamurdan korunur. Böylece tuvaletleri yapılan piçlerden, her ocağa 10 cm uzaklıkta-üçgen şeklinde- 1-2 tane dikilir.1’den fazla fide dikiminin sebebi: tutmayıp kuruma olduğunda ocakların boş ve parselin kel olmasını önlemektir. İlerde hepsinin tuttuğu görülür ve seyreltme yapılması istenirse ocaklardan birer tane bırakılarak diğerleri sökülür. Fidelerin kolay tutmalarını sağlamak için, kök kısımlarının toprakla sıkı sıkıya kavuşması sağlanır. Bunun için toprak el ile biraz bastırılır ve hemen bol can suyu verilir.
Enginarların Yıllık Bakımları
a)Yaz aylarında yapraklarını kurutarak bir çeşit uykuya çekilmiş olan enginarlar sonbaharda havaların serinlemesi, yağmurlarında toprak ve kökleri ıslatması ile tekrar canlanarak sürmeğe, yapraklanmaya başlar. Bu mevsimde her ocaktan irili ufaklı 8-10 enginar filizinin toprak yüzünde yükselip geliştiği görülür. Eğer ocaklar böyle bırakılır ise, evvelce her ocakta yetiştirdiğimiz 1-2 enginar yerine, örneğin 5-10 enginarın büyüyüp gelişmeye çalıştığı, fakat sıklık, havasızlık, yeterli besin bulunamama sonucu hiç birinin yeteri kadar gelişip normal meyve vermediği görülür. Bu durumu önceden engellemek için kış başında ocakların çevresi, çapayla açılır, her ocakta, en kuvvetlilerden 1-2 filiz bırakılarak diğerleri, ana köke zarar vermeden, yavaşça koparılır, çapanın ucuyla da temizlik yapılır. Çanak şeklinde açılmış olan her ocağa bir kürek dolusu koyun gübresi verilir. Bu iş bittikten sonra toprağın tavlı olduğu bir zamanda sıra araları pullukla sürülür veya bellenir. Ayrık, kanyaş misali zararlı otlar toplanıp atılır. Böylece enginarlığın birinci mevsimlik işi tamamlanmış olur. Ocakların ayıklanıp fazla dip sürgünlerinden temizlenmesi sırasında koparılıp çıkarılan piçler başka bir enginarlık tesisinde kullanılır.
b)Kış aylarında iyi geçen havalardan faydalana enginarlar, büyümelerine devam ederler. Bu müddet içinde, ocaklarda gene dip sürgünleri oluşur. Şu halde kış sonuna doğru enginarlığa tekrar giderek, çapalarla hafifçe boğaz açmalı ve ana enginarların öz suyunu, kuvvetini çekmekte olan dip sürgünler dikkatlice kesilip koparılarak bir temizlik yaptıktan sonra bir avuç dolusu kimyevi gübre verilerek toprağı tekrar kapatmalıdır. Bu zamanda kış otlarını gidermek, yağmur ile oturmuş toprağı havalandırmak ve aynı zamanda kaymak kırmak amacı ile bir kat da çapa yapılması çok faydalıdır.
HASAT
Sonbahardan itibaren bütün kış gelişen enginarlardan, bölgenin iklimine, enginar çeşidine ve bakım şekline göre (ocak, şubat, mart, nisan veya mayıs) aylarında ilk hasat başlar. Memleketimizde, kış ayları yumuşak geçen akdeniz ve ege bölgesinde özellikle turfanda yetişen sakız enginarları birde yaz sulaması yapılarak erken uyandırılmışsa çok erken yetişirler. Kış ayları daha sert geçer. Marmara bölgesindeki bayrampaşa enginar çeşidi ise yamaçlarda daha geç olan nisan mayıs aylarında başları verilebilir. Her bölgede enginar hasadı ortalama 1,5-2 ay kadar devam edilebilir. Daha sonra bölge sıcakları artacağından enginar başları süratle kartlaşıp sertleşmeğe, çiçek yaprakçıkları da gevrekliğini kaybetmeye açılmaya başlar ki bu durumda mutfak açısından ticari kıymeti kalmamış olacağından hasat işine son verilir.
İlkbaharda normal enginar hasadı devresi içinde her kökten meydana gelen ana sürgün gövdesi ucunda iri bir baş enginar meydana gelir. Bundan ayrı olarak gene aynı çiçek sapına yanlarından, daha ince saplı ve daha küçük başlı 2,3,4 adet enginar teşekkül eder ki bunlara da kol enginar adı verilir. Bunlar baş enginara kıyasla daha küçük başlı ve düşükçe kaliteli olur. Eğer evvelce ocaklarda bir yerine iki kök bırakmış ve bakım işlerine buna göre yapmış isek her ocaktan 2baş enginar ile 4-6 arası kol enginar kesmek mümkün olacaktır.
Normal iriliğinin 2-3 sini olunca başlar 25-40 cm uzunluğunda sapları ile kesilir. Daha fazla irileşsin diye beklenirse, başların kartlaştığı, sertleştiği, acılaşma ve açılmanın başladığı görülür. Erken kesilirse başlar küçük olduğundan, her iki durumda da pazar kıymeti düşük olur.
Hasat, genellikle sabah erken yapılır. Kasalara yerleştirilirken kesik yerlerden yapışkan acı suyun başlara bulaşıp karartmamasına dikkat edilir. Hasattan sonra enginarlığa mümkünse son defa bir salma su verilerek artık parsel yaz sonuna kadar kendi haline bırakılır.Yaz sonunda, kuruyan sapların, kökleri zayıflamaması için kesilip atılması lazımdır.
ENGİNARLARDAN ERKEN (TURFANDA) ÜRÜN ALINMASI
Bayrampaşa enginar çeşidine nazaran daha erken başa kalkan sakız enginarlarına eylül içinde salma su verilerek erken, bir bakıma vakitsiz uyanmayı sağlamak sureti ile mahsul 1-2 ay önceden kesilebilir. Erken yetiştirmeyi, özellikle, sulanabilen düz arazide yapılan İzmir bölgesi yetiştiricileri başarı ile yapmakta, iklim faktörlerinin de yardımı ile mahsulü Ocak-Şubat aylarında kesebilmektedirler. Sakız enginarları, Marmara’nın sert iklim şartlarına uyamamaktadır. Bayrampaşa çeşidinin erken sulama ile uyandırıp kış aylarına girildiğinde, bunların soğuklara dayanamadıkları, yağmurlarla normal şekilde uyananlara kıyasla gerileme gösterdikleri, kazanılan zamanı kaybettikleri müşahede edilmektedir.Bu nedenle, erken yetiştirmeyi bilgi ve tecrübeye dayanarak, toprak, iklim ve çeşit özelliklerini de göz önünde tutarak yapmalıdır. Aksi halde salınan su ile enginarlarda erken uyandırma yapılmak istenirken, çürüme sonucu, ocakları söndürme, geriye kalanları da mevsim don ve soğukları ile kurutma ile kurutmaya sebep olmak da mümkündür.
VERİM
Alınacak baş ve kol enginar adedi; ocaklara verilen aralık mesafeye, ocakta bırakılan kök adedine, iklim ve bakım şartlarına göre dekara 1500-3000 adet arasında değişir.
HASTALIK VE ZARARLILAR
Ağır ve çok nemli topraklarda kök çürüklüğü, pas hastalığı, yaprak bitleri, salyangozlar ve bilhassa enginarlığın vakitsiz bozulmasına yol açan köstebek ve kör farelerdir.