FİDANLIKLARDA ANAÇ ÜRETİM TEKNİKLERİ
Meyvecilikte anaç kullanmayı gerekli kılan sebeplerden en önemlileri şunlardır;
1. Meyve ağaçlarının uygun olmayan ekolojik şartlarda yetiştirilmek istenmesi
Buna en güzel örnek, nematodla bulaşık topraklarda şeftali yetiştiriciliğinin Nemaquard adı verilen ve nematoda dayanıklı olan şeftali anacı ile başarıyla yapılmasıdır.
2. Ağaçlarda gelişmenin kontrol altına alınması
Küçük taçlı ağaçlar elde edilmesi amacına yönelik olarak bodurlaştırıcı anaçlar kullanılmaktadır. Bodurlaştırıcı anaçlar aynı zamanda gençlik kısırlığı döneminin azaltılmasında da olumlu etki yapmaktadır. Bazı bodurlaştırıcı anaçlar, üzerine aşılı çeşidin ilk yıllarda verime yatmasını sağlamaktadır. Ayrıca anaçlar üzerine aşılı ağaçların şekli, ömrü, verimi, meyve iriliği, meyve rengi, meyvenin olgunlaşma süresi, meyve tutumu, çiçek tomurcuğu teşekkülü, hatta budama ve terbiye sistemi üzerine etki ederek yetiştiricilikte önemli imkanlar sağlamaktadır.
3. Gençlik kısırlığı döneminin azaltılması,
4. Meyve kalitesinin yükseltilmesi,
5. Hastalık ve zararlıların olumsuz etkilerini yok etmek.
Meyvecilikte Kullanılan Anaçlar
Tohum Anaçları
Bu anaçlar tohumla üretilir. Üretimde yabani ağaçların tohumları kullanılabileceği gibi bazı kültür çeşitlerinin tohumları da kullanılabilmektedir. Yabani ağaçların tohumlarından elde edilen anaçlara çöğür, kültür çeşitlerinin tohumlarından elde edilen anaçlara ise yoz adı verilmektedir. Çöğür ve yozlar, gelişme kuvveti, meyveye yatma zamanı, ağacın ömrü, verim, meyve kalitesi gibi özellikler bakımından önemli bir fark göstermezler.
Çöğür ve yozlar, yabancı döllenmeden dolayı morfolojik, fizyolojik, kimyasal ve kalıtsal yapı bakımından ne birbirlerine, ne de ana ve tozlayıcı bitkiye benzerler.
Klonal Anaçlar
Çelik, daldırma, kök veya dip sürgünü ve doku kültürü gibi vegetatif yöntemlerle üretilen anaçlardır. Bu anaçlar tüm özellikleri bakımından hem birbirlerine hem de alındıkları ana bitkiye benzerler. Klonal anaçlar modern meyvecilikte arzu edilen anaç ve kalem standardizasyonu sağlamakta, bir örnek bahçe kurma imkanı da oluşmaktadır.
Anaçların Çoğaltılması
1.Generatif Çoğaltma
* Tohum Elde Edilmesi
Yabani bitkilerden tohum toplanırken ağaçların iyi gelişmiş, sağlıklı, güçlü ve bol verimli olması gözetilmelidir. Meyveler kendine has irilik, renk ve olgunluklarını kazandığı zaman hasat edilirler. Hasat edilen meyveler bekletilmeden temizlenir. Meyveden çıkarılan tohumlar yıkanır, gölgede kurutulur. Havadar, nemsiz ve fare zararından korunarak küçük bez torbalarda katlama veya ekime kadar muhafaza edilir.
Tohumun kaynağı belli olmalıdır. İşleme artığı ise tohumlar zarar görmeden işlenildiğinden emin olunmalıdır. Hangi ağaç ve tiplerden alındığı, nasıl işlenip kurutulduğu, nasıl muhafaza edildiği soruşturulmalıdır. Güneş altında kurutulması, nemli yerlerde muhafaza edilmesi çimlenmeyi etkiler. Tohum iyi olgunlaşmış meyvelerden alınmalı, taze olmalı, hastalık ve zararlılardan etkilenmemiş olmalıdır.
* Yer Seçimi
Nematodlu ve kanser bulaşık olan arazilerde çöğür ve fidan yetiştirilmemelidir. Hafif tekstürlü, derin, geçirgen organik maddece zengin topraklar tohum ekimi için uygundur. Fazla su tutan, taban suyu yüksek veya su göllenen, taşlı veya çok kumlu, fazla meyilli araziler tercih edilmemelidir.
Toprağın Hazırlanması
Üretim parselinin tohum ekimi öncesinde boş tutulması veya yeşil gübre elde etmek amacıyla ekilmesi daha faydalıdır. Erken hasat edilebilen baklagillerin ekilmesi de düşünülebilir. Yeşil gübrenin yeterince ayrışması için ekimden en az bir ay önce toprağa karıştırılması gerekir. Boş tutulması yaz boyunca çok yıllık yabancı otların imhasına imkan verir. Boş olan parsel uygun zamanlarda sürülerek yabancı otların azalması sağlanır. Ayrıca toprak tahlili sonuçlarına göre ihtiyaç duyuluyorsa ıslah edici maddeler usulünce uygulanır. Toprak hazırlığı eylül ayı başlarında bitirilmelidir.
Tohum Ekimi
* Süzek, su göllenmeyen, drenaj problemi olmayan iyi hazırlanmış parsellere doğrudan ekim yapılabilir. Ancak geçirgenliğinden endişe edilen, su tutma kapasitesi yüksek topraklarda sırta ekim veya masuraya ekim yapmak daha doğrudur. Planlama yapılırken sulama, gübreleme, ilaçlama gibi uygulamalar düşünülerek geçiş yolları bırakılmalıdır.
Tohumlar çaplarının 3-4 katı derinliğe ekilir. Üzeri önceden hazırlanmış harç ile kapatılır ve baskılanarak toprakla sıkı temas etmesi sağlanır.
Çimlenme açısından problem çıkarmayan, hızlı büyüme özelliğine sahip şeftali, kayısı gibi türlerin tohumları doğrudan aşı parsellerine ekilebilir.
Çöğür ve Aşı Parsellerinde Bakım
Tohumların çıkışından önce otlanma görülür. Ot temizliği geciktirilmeden, otlar iyice köklenmeden yapılır. Ot temizliğinde tohumlar tam sürme aşamasında olduğundan toprak tavlı iken yapılmasına tohumların kımıldatılmamasına özen gösterilmelidir. Ot mücadelesi hafif bir çapalama ile birleştirilirse kış boyunca sertleşen toprak yüzeyi de gevşetilmiş olacağı için faydalıdır.
Tohumların gücü zayıf olduğu için toprak yüzeyi kuru bırakılmamalıdır. Mevsim yağışları yetersizse yağmurlama sulamalarla çıkışa yardım edilmelidir. Çıkıştan sonra bitkiler 10 cm uzunluğa geldiklerinde hafif bir seyreltme yapılır. Bu sırada ot mücadelesi ve çapalama ihmal edilmemelidir. Asıl seyreltme işi nispi nem düşmeye başladığında tamamlanır. Çöğür parsellerinde 1 m sıra üzerinde 20-25 bitki, aşı parsellerinde ise 7-8 bitki bırakılması uygundur.
Yaz boyunca sulama, çapalama, hastalık ve zararlı kontrolleri yapılır. İyi bir gelişme için ilk seyreltme ve çapadan önce toprak analizleri de dikkate alınarak dekara 25 – 30 kg amonyum sülfat gübresi bitkilerin yapraklarına değdirmeden atılması tavsiye edilir. Gelişme durumu takip edilerek Haziran ayı içerisinde bir miktar daha azotlu gübre verilebilir. Aşı parsellerindeki çöğürlerde aşıdan 10 – 15 gün önce toprak seviyesinden itibaren 20–25 cm yüksekliğe kadar dal ve yapraklar temizlenir. Bu işlem sırasında gövde kabuğu fazla yaralanmamalıdır. Aşıdan 4 – 5 gün önce hafif bir sulama yapılmalıdır.
2. Vegetatif Çoğaltma
Vegatatif üretme yöntemiyle hem ana bitkinin, hem de birbirlerinin aynısı olan bitkiler elde edilebilir. Islah ve seleksiyon sonucu elde edilen yeni çeşit ve tipler vegetatif yöntemlerle kalıtsal yapıları değişmeden çoğaltılıp muhafaza edilebilmektedir.
Meyve türlerinin çoğaltılmasında kullanılan başlıca vegetatif yöntemler şunlardır;- Daldırma ile üretim,
- Çelikle üretim,
- Kök ve dip sürgünleri ile üretim,
- Doku kültürü ile üretim (Micropropagation, in vitro)
- Aşı ile üretim.
- Daldırma İle Üretim : Ana bitkinin dallarını bitkiden ayırmadan toprağa gömerek;gömülen yerden köklenmesini sağlamak ve sonra keserek ayırmak şeklinde yapılan vegetatif üretim şeklidir.
Meyvecilikte en çok kullanılan daldırma şekilleri; - Basit daldırma (adi daldırma, kemer daldırma)
- Hendek daldırma
- Tepe daldırma,
- Stoolbed Layering
- Havai daldırma,
- Düz daldırma,
- Bileşik veya yılankavi daldırmadır.
Basit Daldırma:
Toprağa yakın yerlerden veya kök boğazından çıkan bir dalın toprağa doğru bükülmesi, toprağa gelen kısmının toprakla veya köklendirme materyali (pit yosunu, perlit, torf, hafif tekstürlü toprak vs.) örtülmesi ve ucunun toprağın dışına çıkarılması suretiyle yapılır.
Hendek Daldırma: Bu yöntem daha çok asma, ahududu, böğürtlen gibi meyvelerin ve bazı anaçların çoğaltılmasında kullanılır. Bir bitki veya dalın hendeğe yatırılmış olarak, yatay şekilde büyütülmesi ve çıkan sürgünlerin etrafına toprak doldurulmasından ibarettir.
Tepe Daldırma: Kısa gövdeli ve bükülmez dallara sahip bazı meyve ağaçlarından köklü anaçlar veya bitkiler elde etmek için, önce ana bitkinin tepesinin kesilerek yeni sürgünler vermesinin sağlanması, sürgünler gelişmeye başlayınca tepe kısmının toprakla doldurularak bu sürgünlerin köklenmelerinin kolaylaştırılması şeklinde uygulanan bir daldırmadır.
Stoolbed Layering:
Klonal anaçların çoğaltılmasında kullanılan bu metot ile M27, M9, M26, MM109, MM111, MM106 gibi elma klon anaçları, Colt, Mazzard F12/1, SL 64 gibi kiraz- vişne klon anaçları, Quince A gibi ayva klon anaçları başarılı bir şekilde çoğaltılabilmektedir. Hendek, tepe ve düz daldırmanın kombinasyonu şeklinde oluşturulmuş olan bu metot birim alandan elde edilen anaç sayısı bakımından diğer daldırma metotları içerisinde en mükemmelidir.
Vegetatif üretim metotlarının herhangi birisiyle elde edilmiş olan köklü anaçlar bölgenin iklim şartlarına göre sonbahar veya ilkbaharda sıra üzeri 20 cm ve toprakla 45° açı yapacak şekilde meyilli olarak dikilir.
Dikim sırasında ana bitkinin 15-20 cm lik kısmı toprağa gömülmeli toprak dışında kalan kısmının 1/3’ü kısaltılmalıdır. Anacın uç kısmı güneye doğru meyilli olmalı ve son bitki ters yönde olmalıdır O yıl büyümeye bırakılan anaçlar temmuz ayından itibaren haftada bir defa gittikçe artan oranlarda yatırılır ve her anaç önündeki anaca birkaç yerinden temas edecek. şekilde yatırılır. Böylece yıl sonuna kadar yatırma işlemi tamamlanmış olur.
Anaçları toprak üzerinde sabitlemek için çatal kazık kullanılır. Bu şekilde yatırılan anaçlar, ertesi yıl ilkbahara kadar üstü açık durumda kalır.
İlkbaharda sürmeye başlayan gözlerden yeni sürgünler oluşur.Ana bitkiler sürmeden önce üzeri torfla (ilk yıl) kapatılarak gözlerin köklenmesi sağlanır. Sürgünler 15-20 cm boya geldikleri zaman torfla veya toprakla boğaz doldurma yapılır, bu işlemin amacı daha iyi köklenme elde etmektir.
Yaz ayları boyunca ana bitki üzerinde köklenip gelişen bitkilerin bakım işlemleri (hastalık ve zararlılarla mücadele, gübreleme, sulama v.b.) aksatılmadan yapılır. Sonbaharda iyi köklenmiş ve gelişmiş olan bitkiler toprak açılarak hasat edilir. Hasadı yapılan anaçlar aşı parsellerine kök tuvaleti yapılarak dikilir.
Çelikle Çoğaltma
Çelikle üretimi meyve ağaçlarının üretilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. Diğer vegetatif üretim metotlarına göre daha ucuz ve daha az zaman alıcıdır. Çelikle üretilen meyve türlerine örnek olarak asma, nar, zeytin,incir, fındık, böğürtlen, ahududu ve bazı elma, erik, kiraz klon anaçları verilebilir.
Gövde-Dal Çelikleri
a. Odun Çelikleri
Bu çelikler;
- Adi Çelik,
- Ökçeli Çelik,
- Dipçikli Çelik,
- Sırık Çeliği
olarak çeşitlendirilirler. Odun çelikleri, ağaçlar kış dinlenme periyoduna girdikten sonra bir yaşlı dallardan alınırlar. Yapılan çalışmalar sonucunda en iyi odun çeliği alma zamanı Kasım- Aralık ayları olarak tespit edilmiştir.
b.Yeşil Çelik- Bu çelikler;
- Kök Çelikleri,
- Yaprak Çelikleri,
- Yaprak-göz Çelikleri şeklinde sınıflandırılabilir.
Yeşil çelikler, ağaçların gelişme döneminde alınan tam pişkinleşmemiş dal parçalarıdır. Köklendirme işlemi için Mist Propagation (Sisleme) sisteminin kullanılması gerekmektedir. Bu çelik tipi her zaman yapraklı hazırlanır. Ortam içerisindeki nispi nem %70’in altına düşmemelidir.
Odun ve yeşil çelikler köklendirme ortamına (Perlit, torf v.b.) dikilmeden önce hormon çözeltisine batırılması köklendirmeyi arttırır. Hormon çözeltisine batırılması hızlı daldırma metodu (5 sn.) ile yapılır ve alkol uçtuktan sonra dikilir.
Kök Çelikleri: Ağaçların kök kısımlarından ilkbahar gelişme devresi başlamadan kesilerek elde edilir.
Yaprak Çelikleri: Daha çok süs bitkilerinin çoğaltılmasında kullanılır.
Yaprak-Göz Çelikleri: Bir yaprak, bir göz ve küçük bir dal parçasından oluşan çeliktir.
Kök ve dip sürgünleri, doku kültürü ve
aşı ile üretim teknikleri diğer vegetatif üretim şekilleridir.
Aşı Zamanı Ve Aşılama
Kışları çok sert geçmeyen yerlerde az sayıdaki çöğürler sürgün göz aşıları ile aşılanabilir. Ancak en uygun aşı durgun göz aşısıdır. Durgun göz aşısı teorik olarak Temmuzun ikinci yarısından itibaren yapılabilirse de hem şaşırtılan çöğürlerde hem de o yılın çöğürlerinde Ağustos sonunda yapılması pratik açıdan daha uygundur.
Parsellerde fazla azotlu gübreleme ve sulama yapıldığında aşılarda atma görülebilir. Bu yüzden gübreleme ve sulamada aşırılıktan kaçınılmalıdır.
Aşı kalemleri bakımlı, düzenli verim veren ve meyve kalitesi mükemmel, hastalık ve zararlılardan korunmuş ağaçlardan alınmalıdır. Kalemler ağaç tacının dış kısımlarından alınır. İç ve alt kısımlardaki sürgünler iyi güneşlenemediğinden gözler iyi gelişmemiş ve pişkinleşmemiş olabilir.
Aşırı gelişip kalınlaşmış sürgünler de uygun değildir. Çeşide has kabuk rengini taşıyan, iyi gelişmiş, orta kalınlık ve uzunluktaki bir yıllık sürgünler uygundur.
Aşıda ulanılacak gözler kalem ortasındaki sağlıklı ve iyi gelişmiş gözler olmalıdır. Kesilen kalemlerin yaprakları birkaç mm sap göz üzerinde kalacak şekilde makas veya bıçakla temizlenir. Kalem nakledilecekse dip ve uç kesimi yapılmamalıdır. Hazırlanan kalemler hemen kullanılmalıdır.
Kış mevsimini üzerinde taşıdığı gözle birlikte geçiren anaçlarda ertesi yıl gelişme başlamadan hemen önce tepe kesimi aşı noktasının hemen üzerinden yapılır. Tepe kesiminden sonra aşı gözleri sürüp büyümeye başlayan aşılı anaçlara suluma, gübreleme, çapalama ve ilaçlama gibi gerekli kültürel bakım işleri uygulanır. Yaz boyunca gelişen fidanlar sonbaharda gelişmenin durduğu ve yaprakların dökülmeye başladığı andan itibaren ilkbaharda ağaçların uyanmasına kadar geçen dönem içinde sökülebilir.
Sökülen fidanlar uzunluk ve çap bakımından sınıflandırılır. Sökümü takiben boylara ayrılan fidanlar satış zamanına kadar hendeklenir. Fidanlar ağır topraklara hendeklenmemelidir.
Kaynak