|
3- Boyamada Kullanılacak Bitkilerin Hazırlanması: Bitkiler taze kullanıldıkları gibi kurutularak da kullanılabilir. Taze bitki beş birim kullanılacaksa kuru bitki bir birim kullanılır. Boyamanın kalitesi bitkilerin toplanmasına, kurutulmasına ve yöresel özelliklere bağlıdır. Bitki çiçekleri genelde çiçeklenmenin tamamlandığı tarihte ve sabah serinliğinde toplanarak 40oC de ve gölgede kurutulur. Bitki filizleri de çiçeklenmeden kısa süre önce toplanmalıdır. Kurutulan bitkiler havadar bir yerde saklanmalıdır. Kurutma sırasında ve saklama sırasında bitkiler direk güneş ışığında bırakılmamalıdır.
Boyarmaddeler genelde su ile ektre edilir. Bazı boyarmaddelerin ekstraksiyonunda yüksek dereceli alkol (Etilalkol) kullanılır. Boyarmaddeler bitkinin meyvelerinde, yapraklarında, gövdelerinde veya köklerinde bulunur. Bitkinin boyarmaddesi çıkarılacak kısmı ufak parçalara ayrılarak bir kaba konur ve üzerini örtecek kadar yumuşak su ilave edilir ve bir gece bekletilir. Ertesi gün bir saat, odunsu bitkilerde bu süre daha fazla olabilir, kaynatılır, soğutulur ve bir tülbent yardımı ile süzülür. Kalan bitki artıkları atılmaz. Tülbentte bağlanarak bir çıkın yapılır. Bu bitki artıkları (Tülbentli) bazı boyamalarda boya banyosuna verilerek boyamanın daha düzgün ve koyu olmasına yardım eder. Bazı boyarmaddeler suda çözünmez, bunlar da alkol içinde çözünerek boya banyosuna ilave edilir.
Boyamalarda ve mordanlamada mutlaka yumuşak su kullanılmalıdır. Sert su (şebeke suyu) içinde bulundurduğu klor,kalsiyum ve mağnezyum iyonları ile boyamaları büyük oranda olumsuz etkiler. Boyarmaddelerin materyal üzerine çekmesini önler veya bu çekimleri düzensiz yaparak ipliğin veya kumaşın abrajlı (alacalı bulacalı) boyanmasına neden olur. Eğer sabun ile yıkama yapılıyorsa sabunun çökmesine, dolayısıyla daha çok kullanılmasına neden olur.
Bitkisel boyarmaddelerin büyük bir kısmı yün, ipek ve pamuğu direk boyayamazlar. Bunların boyarmaddeyi alabilmesi için daha önceden bazı metal tuzları ile işlemden geçirilmesi gerekir. Bu maddelere mordan maddesi, bu işleme de mordanlama dendiğini yukarıda belirtmiştik. Mordan maddesi olarak genelde aliminyum tuzları kullanılır. (Şap, Aliminyumsülfat gibi). Karaboya diye bilinen demirsülfat da bir başka mordan maddesidir. Demirsülfat daha çok son mordan olarak boyamaların sonunda kullanılır ve renkleri koyulaştırır. Mordan maddelerinin kullanımı % olarak ifade edilir. % 10 luk bir mordan maddesinin açılımı, 100Kg boyanacak materyale 10 Kg mordan maddesi, mesela şap, verileceği anlaşılır. Kullanılan mordan maddelerinin miktarı, mordanlama süresi ve mordanlama sıcaklığı renk koyuluğuna etki eder. Şapla mordanlamada genelde % 15 lik bir oran kullanılır ve sıcaklık ipek için 80oC, yün için 90oC dir. Mordanlama süresi de genelde 1 saatdir. Özel boyamalarda mordanlamadan sonra materyal rutubetli olarak bir haftaya kadar da bekletilebilir.
Demirsülfat genelde son mordanlama olarak kullanılır ve % 3 olarak verilir. Yani, 100 Kg boyalı materyal için 3 Kg Demirsülfat banyoya verilir. Demirsülfat verilmeden önce boyalı materyal banyodan çıkarılmalıdır. Demirsülfat yerine Demir suyu da kullanılabilir. Demirsuyu, bir kab içine eski demir parçaları atılır ve üzerine su ilave edilerek demirlerin paslanması ile oluşur. Kullanıldıkça eksilen kısma yeni su ilave edilir.
İçinde boyarmaddeler, yardımcı maddeler ve suyun bulunduğu sıvıya, boya banyosu denir. Bu karışımın materyale oranına da ‘banyo oranı’ veya Almanca tabiriyle ‘flotte oranı’ veya İngilizce tabirle ‘Ratio’ denir. Her üç tabirde bugün çok kullanılmaktadır. Genelde bu oran çile boyama için 1:40 dır. Yani bir Kg iplik için 40Kg suya ihtiyaç vardır. Bu oran kaba yün çilede daha da artmaktadır.
Boyama: Boyama banyosuna önce yardımcı maddeler (asit, soda, sodyumsülfat vs. gibi) verilir , sonra daha önce bitkiden ekstre edilen boyarmadde ilave edilerek güzelce karıştırılır. Başlama sıcaklığı 300C yi geçmemelidir. Daha sonra önmordanlaması yapılmış materyal verilir ve sıcaklık 30-40 dakika içinde ipek için 800C, yün için 900C ye çıkılır ve bu sıcaklıkda 60 dakika boyamaya devam edilir. Sıcaklık 900C yi geçtiğinde yün de keçeleşme eğilimi artar ve boyanan materyalin kalitesi düşer. İpek de ise kapilar patlakları oluşur. Boyanan materyal banyodan dışarı alınarak süzdürülür ve duruma göre yıkanır veya kurutmaya bırakılır. Bazı bitkilerle yapılan boyamalarda, boyarmaddenin fikse (sabitlenme) olabilmesi için havada oksitlenmesi gerekir. Boyanan materyal önce kurutulacaksa, kurutulur ve sonra yıkanır. Yıkama işlemi 40-500Cde temiz su çıkana kadar yapılır.
Boyamaların Haslıkları: Yapılan boyamaların kalitesini belirtir. Bugün için çok çeşitli haslıklar vardır. Günlük hayatta kullanımımıza göre başlıcaları; Işık haslığı, Yıkama haslığı, sürtme haslığı, ter haslığıdır. Işık haslığı boyanan materyalin güneş ışığında solmasını, yıkama haslığı boyanan materyalin belli sıcaklıkta yıkandığında boyasını atması, sürtme haslığı, boyanan materyalin bir yerlere sürtüldüğünde (Yaş veya kuru) sürtülen yere boya salmasını, ter haslığı da boyanan materyalin terlediğimizde terleyen yerlerdeki renk değişimini ifade eder. Her bitkinin boyama haslıkları değişiktir ve kullanacağımız bitkileri de buna göre seçmeliyiz. Işık haslığı kötü olan bir bitki ile kazağınızı boyarsanız, bir süre sonra kazağınızın rengi solar, hatta yün orijinal rengine dönebilir.
|