Her mikro evrende merkez olarak kabul edilen bir yer vardır ve bu yer ‘Dünyanın Merkezi’ olarak kabul edilir.
Şamanizm’e göre evren üç kozmik bölge (gök, yeryüzü ve yeraltı‘ Cehennem’)’den oluşur. Bu üç kozmik bölge merkezlerinden geçen bir eksenle ‘Axis mundi’birbirlerine bağlıdır.
Doğal olarak bu eksen bir açıklıktan, bir delikten ibarettir ve tanrılar yeryüzüne, ölüler de yeraltına bu delikten inerler. Şamanlar da göğe veya yeraltına yaptıkları mistik yolculuklarda bu geçidi kullanırlar. Üç kozmik bölge arasındaki iletişimi sağlayan simgesellikler de oldukça çeşitli ve karışıktır.
Gökyüzü ile iletişim de ‘Axis mundi’ye atıfta bulunan veya doğrudan onusimgeleyen bir dizi imge aracılığıyla yapılır: Kozmik dağ, kozmik ağaç (Altaylarda ‘at çakı’), hayat ağacı, merdiven, sarmaşık vs.
Bu çalışmamızda kozmik ağaç (Altaylarda ‘at çakı’) simgesi üzerinde durulmuştur.
Eski ve geleneksel toplumlar, içinde yaşadıkları çevreyi bir mikro evren olarak algılamışlardır. Kendilerine göre dışa kapalı olan bu evrenin sınırlarında, bilinmeyenin,biçimlenmemişin alanı başlamaktadır (Eliade 1992: 16). Her mikro evrende, merkez olarak kabul edilen kutsal bir yer vardır ve bu yer ‘Dünyanın Merkezi’ olarak algılanır.
Üç kozmik bölge (Gök, yeryüzü ve yer altı ‘Cehennem’) kavramını bilen kültürlerde,‘merkez’ bu üç bölgenin kesişme noktasını oluşturmaktadır (Eliade 1992: 19). Evrende üst üste üç büyük katman veya bölge vardır; bunlar merkezlerinden geçen bir eksenle‘Axis mundi’ birbirlerine bağlıdır (Eliade 1999: 291).
Doğal olarak bu eksen bir açıklıktan, bir ‘delikten’ ibarettir ve tanrılar yeryüzüne, ölüler de yer altına bu delikten inerler.
Şamanlar da göğe ve yeraltına yaptıkları mistik yolculuklarda bu geçidi kullanırlar (Eliade 1999: 292).
Üç kozmik bölge arasındaki iletişimi sağlayan simgesellikler de oldukça çeşitli ve karışıktır. Gökyüzü ile iletişim de ‘Axis mundi’ye atıfta bulunan veya doğrudan onu simgeleyen bir dizi imge aracılığıyla yapılır: Temel direk, dağ,
ağaç, merdiven, sarmaşık
vb.(Eliade 1991: 18).
Doğal olarak bir merkezden geçtiği düşünülen eksenler, yeryüzünün tam ortasında, göbeğinde yer alırlar. Merkez simgeciliğinin en yaygın çeşidi, evrenin merkezinde bulunan ve üçkozmik bölgeyi bir eksen gibi birbirine bağlayan ‘
kozmik ağaç’tır.
Altay Tatarları yeryüzünün göbeği üzerinde, her şeyin merkezinde, tepesi Bay Ülgen’in (Büyük tanrı) oturduğu yere değen dev bir
çamın, yeryüzü ağaçlarının en büyüğünün bittiğini söylerler (Jean Paul Roux 2000: 27-28).
Yakutların Er-Sogotox destanında ise, geniş yeşil alanın ortasında, kökleri yerin dört kat altına inen, üst ucu dokuz kat göğün dokuzuncu katına ulaşan, yedi kulaç yapraklı, dokuz kulaç kozalaklı kökünün altından kutsal bengü su çıkan, tahmin edilemeyecek kadar
yaşlı bir ağaçtan bahsedilir (Vasilyev1996: 15).
W. Radloff’un derlediği Er Töştük destanında da Yer’in tam ortasında(=merkezinde) ve başı göğe değen bir
çınardan bahsedilir (Kayıpov 1990: 212-213)1.
Kozmik dağ ile aynı nitelikte, evrenin iki ya da üç düzeyini birbirine bağladığı kabul edilen ve bazen göğü destekleme işlevi taşıyan bu kozmik ağaç, Şamanizm’de büyük rol oynar. Gövdesi üst açıklıktan geçecek biçimde yurt’un merkezine dikilmiş (Altay Tatarları, Buryatlar), çoğunlukla
yedi ya da dokuz dallı olan bu ağaç, şamana, otanrısal yolculuk sırasında merdiven görevi görür (Roux 2000: 27-28).
Çünkü ulu tanrı Ülgen bu
ağacın tepesinde, göğün en yüksek katında (=17. katta) oturmaktadır (Çoruhlu1999: 91)
Kaynak:
Folklor/Edebiyat, Sayı 35, (2003/3), Sayfa 181-184.
Gazi Ü. Kırşehir Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü