[Yigit77]

Keten (Linum)

Linaceae (Ketengiller) familyasında yer alan Linum L. (Keten) cinsi, daha çok Akdeniz havzası olmak üzere, Amerika’nın güneybatısı ve kuzeyinde, Asya’nın ılıman ve subtropikal bölgelerinde yayılış gösterir ve 200 kadar türü kapsamaktadır.
Diğer isimleri Bezir, Zeyrek’tir.
Linum ekonomik açıdan önemli bir cinstir. Özellikle L. usitatissimum L. türünün yaygın olarak ekimi yapılır ve gövdesinden elde edilen sklerankima lifleri tekstil sanayinde “keten ipliği” yapımında kullanılır. Tohumlarından elde edilen bezir yağı geçmişte sofralık yağ olarak ve günümüzde de boya sanayinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda yapılan araştırmalarla çeşitli keten türlerinden izole edilen podophyllotoxin’in anti bakteriyel, antiviral, antikanserojenik olduğu belirlenmiştir.
Haziran-Ağustos ayları arasında ipek gibi, mavimsi veya sarı renkli çiçekler açan bit bitkidir.
15–60 cm boylanabilir. Tohumu ve lifi için yetiştirilen doğal ve kültür formu bulunur. Yaprakları sapsız, grimsi-yeşil renkli, dik veya yatık gövde üzerinde sıralanmışlardır. Ketenin kimyasal yapısında; %80 selüloz, %3 pektin, %10 su bulunur.
Tohumları %40–45 yağ içerir ve yağ eldekinde kullanılır. "Bezir yağı" olarak bilinen bu yağ boyacılıkta kullanılır. Yağı alınan tohumlar hayvan yemi olarak kullanılır.
Keten her çeşit toprakta yetişebilir. Lif ketenleri nemli havayı, yağ ketenleri ise güneşli havayı sever. Anadolu'da keten yazlık ve güzlük olarak ekilmektedir. Kışlık ketenler Ağustos-Eylül, yazlık ketenler ise Mart ve Nisan aylarında ekilir. Lif ketenlerinin uzun boylu olanları makbuldür ve gübreli toprakta yetişir. Yağ ketenleri, iyice olgunlaştıktan sonra toplandığı halde, lif ketenleri olgunlaşmadan toplanır. Keten tohumları kapsülden dövülerek çıkarılır ve elenerek temizlenir. Gövdeler iyice ezilerek içinden lifleri çıkarılır. Demet haline getirilerek havuzlara daldırılır. Bir müddet bekletildikten sonra çıkarılıp kurutulur. Taraklardan geçirilerek düzeltilir ve yumaklar halinde hazırlanır.
Keten en eski kültür bitkilerindendir.
Mısır'da M.Ö. 4. yüzyılda keten yetiştirildiği, mabetler ve mezarlar üzerine yapılan resimlerden anlaşılmıştır. Keten, 4000–5000 yıldan beri Yakın Doğu ve Akdeniz bölgelerinde lifi ve tohumları için yetiştirilmekte; dünyanın çok yerinde üretilmektedir. Dünya'da keten üretiminde ilk sırayı Rusya ve ikinci sırayı Polonya alır. Memleketimizde bazı keten türleri tabii olarak yetişir. Türkiye'de yetiştiği yerler, Batı ve İç Anadolu ve Karadeniz'de fazla olmak üzere Anadolu'nun çoğu yeridir.


Linum cinsinin Avrupa’da 36 türü, Kıbrıs’a 8 türü, İsrail’de 9 türü, Irak’ta 13 türü, Rusya’da 45 türü, İran’da 15 türü ve Türkiye’de 38 türü bulunmaktadır. Son yıllarda sayısı gittikçe artan floristik çalışmalarla bu türlere L. maritimum L. da eklenerek, tür sayısı 39’a ulaşmıştır. Türkiye’deki Linum taksonlarının endemizm oranı % 44’tür. Balkan Yarımadası ve Anadolu, Linum cinsinin dünyadaki en önemli yayılış alanlarından ve çeşitlilik merkezlerindendir. Endemizm oranının yüksek, alttür ve varyete sayısının fazlalığı bu cinsin gen merkezlerinden birinin Anadolu olabileceğini göstermektedir.
Anayurdu Akdeniz havzasıdır. 100 kadar keten türü olup bu türlerden bazısı ülkemizde yetişmektedir. Bunlardan Yabani ketenin (L. angustifolium) kültüre alınmasıyla elde edilen Keten bitkisi (L. usitatissimum) konumuzla en çok ilgili olan türdür. 30–100 cm. boylanabilen bir yıllık bir tarım bitkisidir. Bitkinin tepesine doğru dallara ayrılan yeşil renkli gövdesi: almaşık dizili, ucu sivri ve uzunca biçimli yalın yaprakları: yaz boyunca açan gök mavisi renginde 5 taçyapraklı, süs çiçeği gibi güzel görünüşlü çiçekleri vardır. Olgunlaşan çiçekleri, bir ucu sivri, yuvarlak biçimli, her biri 2 tohum taşıyan 5 gözlü kahverengi meyvelere dönüşür. Kireçli topraklan ve ılıman iklimi seven keten bitkisi, tohumlarıyla üretilir.

Keten bitkisinin tohumlarında linoeik, linolenik ve oleik asitleri içeren % 30–40 oranında sabit yağ: yapışkan bitki sıvısı, protein ve promarin adı verilen glikozit bulunur. Bitkinin tohumlarından elde edilen ve boyacılık, muşamba yapımı, kimi zaman da besin endüstrilerinde sıkça kullanılan bu yağa bezir ya da beziryağı denilir. Bitkinin tohumları ezilip yağı alındıktan sonra kalan küspesi değerli bir hayvan yemi olur. Ketenin gövdesinden elde edilen lifler de, makbul sayılan keten ipliği yapılmak üzere dokumacılıkta kullanılır.
Keten bitkisi, yağ ve lif elde etmek amacıyla yetiştirilir. Yağlık ketenlerin tohumlarında, % 35–45 oranında yağ bulunur. Linolenik asit oranı düşük keten çeşitlerinin geliştirilmesiyle, keten yağı yemeklik yağ olarak, birçok ülkede kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye’ de önemli miktarda bitkisel yağ açığı bulunmaktadır. Yıllık bitkisel yağ ihtiyacımızın yaklaşık 600 bin tonu ithal yoluyla karşılanmaktadır. Ham yağ veya yağlı tohum ithalatımızı azaltmak için; özellikle keten gibi kışlık yetiştirilebilen alternatif yağ bitkilerinin üretim desenindeki yerini alması zorunludur. Üretim deseni içinde ketenin arzu edilen düzeyde yer alabilmesi için bu bitkinin iklim, toprak ve yetiştirme tekniği paketinin uygulanmasına yönelik ihtiyaçlarının belirlenmesi gerekir. Toprak hazırlığı bakımından yağış, çimlenme ve sürme açısından da toprak ve hava sıcaklığı oldukça önemlidir.
İklim koşullarının ketenin verim unsurları üzerinde önemli derecede etkisinin olduğu, sıcaklığın artması ile bitki gelişiminin ve bitkide su kullanımının azaldığı, yetiştirme tekniği paketinin çiçeklenme modeli, kapsül ve tohum olgunlaşmasına doğrudan ve dolaylı etkide bulunduğu, ekim zamanının verimi önemli derecede etkilediği, yağışa bağlı olarak verimin önemli derecede arttığı, yüksek sıcaklık ve gün uzunluğunun kuru madde oranını artırdığı ancak bitki boyunu nispeten azalttığı belirlenmiştir.
Ketenin bitkisel karakterlerini belirlemek amacı ile yapılan araştırmalarda; ketende bitki boyunun birçok gen tarafından kontrol edildiği bitki boyunun kışlık ekimlerde 78–11.29 cm, yazlık ekimlerde 45–90 arasında değiştiği, bitki başına kapsül sayısının 20.0- 35.6 adet, kapsül başına tohum sayısının 4.3-7.0 adet, 1000 tohum ağırlığının 5.4-9.2 g ve bitki başına tohum veriminin 0.9-1.3 g arasında değiştiği, tohum verimi ile bitkide kapsül sayısı ve 1000 tohum ağırlığı, kapsül sayısı, kapsülde tohum sayısı ve tohum ağırlığı arasında olumlu ve önemli ilişki olduğu, biyolojik verim açısından bitkide kapsül sayısı ve bitki başına verimin en yüksek etkiye sahip olduğu verim yönünden bitkide kapsül sayısı ve 1000 tohum ağırlığının seleksiyon kriteri olarak alınması gerektiği belirlenmiştir.
Uygun ekim zamanı ve sıcaklığının tespiti, ekilen tohumların optimal sayıda çimlenerek toprak yüzeyine çıkması ile birim alanda optimum bitki sayısının oluşmasını sağlar. Ayrıca ilk gelişme dönemlerinde bitkiler düşük sıcaklıklara oldukça hassas olduklarında, bitkilerin ilk gelişme dönemlerindeki kritik sıcaklıkların etkisinin planlanması bakımından da ekim sıcaklığı önem taşımaktadır. Keten bitkisinin, sıcaklıkların arttığı ilkbahar aylarında çiçeklenme, tozlanma ve döllenme periyoduna sağlıklı bir biçimde ulaşabilmeleri açısından da ekim zamanı önem taşımaktadır. Ayrıca kültürel işlemler paketinin sağlıklı uygulanabilmesi ve hasat zamanın önceden programlanması bakımından da bitkinin toplam sıcaklık ihtiyacının sağlanması gerekir. Dolayısıyla bütün bu faktörler göz önüne alınarak bu araştırma ketenin verim ve verim unsurlarına ekim zamanının etkilerini belirlemek ve Samsun ekoloji koşullarında keten tarımı için en uygun ekim zamanını belirlemek amacıyla yürütülmüştür.