[Mine Pakkaner]

II. DATÇA YARIMADASI’NIN BİTKİ ÖRTÜSÜ
A. BİTKİ ÖRTÜSÜNE GENEL BAKIŞ

Datça Yarımadası, birçok yöresinde, çoğunluğu çeşitli Akdeniz elementlerinden oluşan çalılıklarla kaplıdır.Yarımada’nın ormanları başlıca Yağlıdağlar yöresinde ve Kocadağ’ın güney taraflarında yoğun olarak bulunur. Bu yörelerde yalnız Pinus brutia’dan oluşan veya yer yer diğer ağaçların karıştığı ormanlara rastlanır. Pinus brutia Datça Yarımadası’nda deniz kıyısından itibaren en tepelere kadar görülmekle birlikte yukarıda belirtilen yöreler dışında genellikle seyrek ve dağılmış durumdadır.
Datça Yarımadası’nda çeşitli yörelere yayılmış başlıca ağaçsı bitkiler arasında Amygdalus communis , A. graeca , Ceratonia siliqua, Ficus carica, Olea europaea var. europaea, Pistacia terebinthus , Pyrus amygdaliformis, Quercus aucheri ve Q. İthaburensis sayılabilir.
Bitki örtüsünün çoğunluğunu oluşturan alçak veya yüksek yapılı çalımsı bitkilere Yarımada’nın hemen hemen her tarafında rastlanır. Diğer yörelere göre daha nemli ve serin bir ortama sahip olan Kocadağ’ın kuzey yamaçlarında çok sık ve kolayca geçit vermeyen yüksek çalılıklar vardır. Burası Yarımada’nın en yoğun çalı örtüsünün bulunduğu yeridir.Yazıköy ile Knidos’un arasında, Kocadağ silsilesinin devamı olan uç bölgede de nispeten sık çalılıklar bulunur.Yoğun çalılıkların bulunduğu yerlerde genellikle yüksek ağaçlar pek görülmez veya bunlara yer yer ve seyrek olarak rastlanabilir.

Datça Yarımadası’nda görülen başlıca çalımsı /yarı çalımsı bitkiler şunlardır :

Anagyris foetida Hypericum empetrifolium
Arbutus andrachne Lavandula stoechas
Calicotome villosa Olea europaea var. sylvestris
Capparis spinosa Origanum onites
Cistus creticus Phlomis lycia
C. salviifolius Phillyrea latifolia
C. parviflorus Pistacia lentiscus
Coridothymus capitatus Quercus coccifera
Daphne gnidioides Salvia fruticosa
Erica manipuliflora Sarcopoterium spinosum
Euphorbia acanthamnos Satureja thymbra
Genista acanthuclada Spartium junceum

Datça Yarımadası otsu bitkiler yönünden çok zengindir ve bunlardan birçoğu Yarımada’nın bütün bölgelerine yayılmıştır.

Bunlardan bazıları şunlardır :
Anagallis arvensis Nigella arvensis
Anchusa undulata Onobrychis aequidentata
Anthemis chia Papaver rhoeas
Asphodelus aestivus Piptatherum coerulescens
Biscutella didyma Plantago coronopus
Chrysanthemum coronarium Psoralea bituminosa
Echium plantagineum Rumex bucephalophorus
Eryngium campestre Scandix pecten-veneris
Geranium purpureum Silene behen
Hordeum murinum Tordylium aegeum
Knautia integrifolia Trifolium campestre
Lagurus ovatus T. stellatum
Malva sylvestris Urginea maritima
Mandragora autumnalis Urospermum picrioides

Datça Yarımadası’nda çeşitli özel ortamlarda sıkça görülen bazı bitkiler de bulunmaktadır. Dere kenarlarında Nerium oleander, Vitex agnus-castus ; deniz kıyısındaki kumullarda Eryngium maritimum, Glaucium flavum, Pancratium maritimum; kaya üstlerinde Ceterach officinarum , Umbilicus horizontalis ; yol kenarlarında Carthamus lanatus, Daucus carota, Inula viscosa, Lactula serriola; sulak yerlerde Phragmites australis başlıca bitkilerdir.
Yurdumuzda naturalize olarak bulunan Agave americana ve Opuntia ficus-indica Datça Yarımadası’nın özellikle yerleşim alanları ve çevresinde göze çarpan bitkiler arasındadır.
Datça yarımadası’nın bitki örtüsü içinde yer alan Asparagus acutifolius, A. aphyllus, Clematis cirrhosa, Ephedra campylopoda, Hedera helix, Lonicera etrusca Smilax aspera ve Tamus communis tırmanıcı ve sarılıcı özellikte oluşları ile dikkati çeken bitkilerdir.
Yarımada’nın özellikle köylerin bulunduğu yerleşim bölgelerinde zeytin, badem, incir ve narenciye ağaçları sık görülür.

B. BİTKİ ÖRTÜSÜNE YÖRESEL BAKIŞ
Datça Yarımadası ortam özellikleri göz önüne alınarak beş bölgeye ayrılarak incelenmiş ve bitki örtüsü özellikleri bu bölgeler kapsamına giren yörelere göre değerlendirilmiştir. Ayrıca her yörenin kendine özgü bazı bitkileri tanıtılmıştır.

1. Bölge : Hisarönü-Gebekum
Datça Yarımadası’nı Marmaris’e bağlayan, dar yapılı, yaklaşık 30 km uzunluğunda, bir bölgedir. Orta kısmında Yağlıdağlar (370 m) bulunur. Burası Yarımada’nın ikinci yüksek yöresidir. Kuzeyinde ve güneyinde çok güzel doğal görünümü olan koylar vardır.
Bu bölgenin bitki örtüsü içinde Datça Yarımadası’nın diğer bölgelerinde bulunmayan bazı karakteristik bitkiler yer alır. Bunlar arasında Yağlıdağlar’ın kuzeyindeki vadiler içinde kıyıdan iç kısımlara kadar yayılmış Phonix theophrasti toplulukları ile güneyindeki vadiler içinde, alçak yerlerde, dere boylarında Liquidambar orientalis (Datça’dan 22. km’de ve Marmaris yöresine kadar yer yer topluluklar halinde) başlıca göze çarpan bitkilerdir.
Bölgede en önemli orman ağacı olan Pinus brutia özellikle deniz kıyısına yakın, alt kesimlerde sık topluluklar halindedir. Bazı yörelerde ise yer yer seyrek olarak bulunur veya hiç görülmez. Onun yerini sık, yüksek veya alçak çalılıklar alır.
Yarımada’nın zengin ve aynı zamanda karakteristik bitkilerini barındıran bu bölgesinde diğer bölgelerde rastlanmayan birçok bitki bulunur. Bunlardan başlıcaları aşağıda sunulmuştur :
Alkanna tubulosa Gladiolus illyricus
Alyssum corsicum Hypericum atomarium
Aristolochia guichardii Joehrenia dichotoma
Asyneuma limonifolium Lilium candidum
Centaurium serpentinicola Linum arboreum
Colchicum lingulatum Matricaria aurea
Cyclamen trachopteranthum Oenanthe prolifera
Eryngium thorifolium Silene cariensis
Ferulago mughlae Sternbergia clusiana
Fritillaria bithynica Verbascum mykales
F. forbesii V. renzii
2. Bölge : Gebekum
Datça Yarımadası’nın orta bölümünde yer alan, alçak ve çok dar bir yöredir.Datça-Marmaris arasında Datça’ya 10-14 km uzaklıkta bulunan bu yöre büyük bölümünde kumullarla kaplı düzlükler halindedir.Bu yörenin bitki örtüsü zengin kumul bitkilerinin yanında birçok Akdeniz bitkisini içerir. Pinus brutia seyrek olarak bu yörede de vardır. Bu bölgede ayrıca geniş bir Eucalyptus ağaçlandırma sahası bulunmaktadır.
Bu bölgenin bitkilerinin çoğu diğer bölgelerde de bulunur. Medicago rigudula ve Papaver virshowii yalnız bu bölgede kaydedilen türlerdir. Bu yörede ayrıca ekim alanları, incir bahçeleri bulunmakta
dır.
3. Bölge : Datça ve yakın çevresi
Güney de Datça, kuzeyde
Karaköy’ün doğusundaki yöreyi kapsayan bölgedir.Kocadağ’ın doğusunda bulunan bu bölge nispeten alçaktır ve burada tarla ve bahçeler geniş bir alan kaplar. Datça Yarımadası’nın diğer
bölgelerinde bulunan birçok bitkiye burada da rastlanmakla birlikte Allium pallens, Alyssum pterocarpum, Anemone pavonina, Parapholis filiformis ve Plantago scabra şimdiye kadar yalnız bu bölgede kaydedilmiş bitkilerdir.
4. Bölge : Kocadağ ve çevresi
Datça Yarımadası’nın en yüksek
dağı olan Kocadağ (1175 m) ve çevresini kapsayan bölgedir. Kocadağ (Bozdağ) kuzeyinde çok dik yamaçlarla Gökova körfezi kıyısına, güneyde ise nispeten daha az dik, gittikçe alçalan yamaçlarla Mesudiye Köyü’nün kıyılarına ulaşan büyük bir dağ kütlesidir. Kuzeyinde hiçbir yerleşim alanı yoktur ve bu yöre çok sık çalılarla kaplıdır. Güneyinde ise (özellikle güneybatıda) geniş düzlükler bulunur ve bu yörede Datça’nın birçok köyü yer alır.
Kocadağ’ın en belirgin orman ağacı Pinus brutia özellikle güney tarafta, Mesudiye Köyü’nün 200-300 m üstündeki yamaçlarda daha yoğundur. Bununla birlikte bazı yerlerde seyrek olarak bulunur, bazı yerlerde ise hiç görülmez. Pinus topluluğu dışında kalan yerler çalılıklar (yüksek veya alçak yapılı) ve otsu bitkilerce zengin çayırlıklarla kaplıdır. Dağın en tepe kısmı kayalıktır ve bu kesimde alçak çalımsı bitkiler ve otsu bitkiler çoğunluktadır.
En zengin floristik yapı bu bölgede bulunur. Doğu-batı yönünde uzanan Kocadağ hem güney hem de kuzeyi tarafında denize bağlantı gösterir. Aynı zamanda Datça Yarımadası’nın en yüksek tepeleri de bu bölgededir. Bu nedenle diğer yörelerde kayıtlı olmayan bazı bitkilere burada rastlanması doğaldır. Bunlardan bazıları aşağıda sunulmuştur :

Acantholimon puberulum Phlomis grandiflora
A. ulicinum Polypodium australe
Aethionema saxatile Quercus ilex
Alcea pallida Ranunculus sprunerianus
Asphodeline lutea Rhus coriaria
Doronicum orientale Rosa canina
Fibigia eriocarpa Salvia tomentosa
Juniperus oxycedrus Silene samia
Laurus nobilis S. urvillei
Ophrys holoserica Thymus cilicicus
Paeonia mascula Tordylium hirtocarpum

Bunlar arasında özellikle Acantholimon puberulum, A. ulicinum ve Minuartia juniperina yüksek ve dağlık yerlerin bitki örtüsünde bulunan bitkilerdendir ve bunlar Kocadağ’ın en tepesinde yer alırlar.
Bu bölgenin güney tarafında, dağ eteklerinden kıyıya kadar olan geniş bir alanda, badem ve zeytin özellikle göze çarpan toplulukları oluşturur. Burası aynı zamanda çeşitli bitkilerin ekiminin yapıldığı, çeşitli meyva ağaçları (narenciye, incir gibi) içeren bahçelerin bulunduğu bir yöredir. Bu bölgede Palamutbükü çevresinde Datça’nın en büyük düzlüğü yer alır. Burası hem tarım, hem turizim yöresidir.

5. Bölge : Yazıköy-Knidos Datça Yarımadası’nın en uç
bölgesini oluşturur. Burada çalılıkların egemen olduğu bir bitki örtüsü bulunur. Ağaçlar seyrektir. Tarım alanları bir önceki komşu bölgeye göre nispeten daha azdır. Kuzey kıyısındaki yamaçlar dik ve çok sık çalılıklarla kaplıdır. Güney kıyısındaki yamaçlar da az çok dik olmakla birlikte kıyıya yakın, özellikle koyların olduğu yerlerde küçük düzlükler bulunur. Bölgenin en uç kısmında Knidos antik kentinin bulunduğu yerde alçak yapılı geniş koylar vardır ve burası çalılıklarla kaplıdır.
Datça Yarımadası’nın birçok bölgesinde görülen çeşitli çalı türlerine ve otsu bitkilerine burada da rastlanır. Bununla birlikte yalnızca bu yörede kaydedilen bazı bitkiler aşağıda belirtilmiştir :

Allium bourgeau Lavatera bryoniifolia
Astragalus echinatus Limonium gmelinii
A. sinaicus Mesembryanthemum nodiflorum
Brassica cretica Onosma graecum
Carlina tragacanthifolia Pulicaria arabica
Lathyrus hierosolymitana Verbascum glomeratum


III. DATÇA YÖRESİNDE HALKIN YARARLANDIĞI BİTKİLER
Araştırmalarımız esnasında Datça yöresinde halkın yararlandığı bitkiler hakkındaki bilgiler de derlenmiştir. Yörede çeşitli amaçlarla yararlanılan toplam 26 bitki yöresel adları ile birlikte liste halinde aşağıda sunulmuştur.
Asparagus aphyllus L. Yöresel adı : Tilki 1. Genç sürgünleri haşlanıp, yağda, yumu
rta ile pişirilerek yemek yapılır.
Atractylis gummifera L. Yöresel adı : Sakız dikeni 1. Gövdesinden akan sütünden “diken sakızı” elde edilir.
Calicotome villosa (Poiret) Link Yöresel adı : Azgan
1. Genç sürgünleri haşlanıp, yağda, yumurta ile pişirilerek yemek yapılır.
2. Genç sürgünlerinden börek yapılır.
Ceratonia siliqua L. Yöresel adı : Harıp
1. Olgun meyvaları doğrudan yenir.
2. Olgun meyvaları kaynatılarak tatlı (komposto) yapılır.
3. Olgun meyvaları dövüldükten sonra hayvan yemi olarak kullanılır.
Cistus creticus L. Yöresel adı : Pamuklan
1. Yaprakları ezilip, haricen yara tedavisinde kullanılır.
Cistus salviifolius L. Yöresel adı : Pamuklan
1. Yaprakları ezilip, haricen yara tedavisinde kullanılır.
Crithmum maritimum L. Yöresel adı : Kereviz otu
1. Toprak üstü kısımları haşlanıp zeytinyağı ve limon (suyu) katılarak salatası yapılır.
Cupressus sempervirens
L. var. Sempervirens Yöresel adı : Selvi
1. Gövdesi eski evlerin tavanlarının yapımında kullanılmıştır.
Cyclamen hederifolium Aiton Yöresel adı : Domuz topalağı, kandil çiçeği
1. Yumrusu dövülüp belli bir miktar suyun içine konur, daha sonra süzülen su
tütün fideliğine verilerek bitkilere zararlı böcekleri öldürücü olarak kullanılır.
Cynara cardunculus L.Yöresel adı : Peynir otu
1. Püskül halinde saklanan kuru çiçekleri bir tas içinde ıslatıldıktan sonra peynir yapımında peynir mayası olarak kullanılır.
Hypericum triquetrifolium Tura Yöresel adı : Kızılcırık
1. Toprak üstü kısımları süpürge olarak kullanılır.
Laurus nobilis L. Yöresel adı : Defne
1. Yarakları “balık buğulama” yemeğine lezzet ve koku verici olarak katılır.
Lavandula stoechas L. subsp. stoechas Yöresel adı : Karaan, garan
1. Çiçekli kısımlarından hazırlanan infüzyon dahilen kolesterol düşürücü olarak kullanılır.
Lilium candidum L. Yöresel adı : Zambak
1. Çiçekli dalları evlerde süs bitkisi ve koku verici olarak kullanılır. (Datça yöresinin çok güzel ve hoş kokulu yabani bitkilerinden biridir.)
Mentha pulegium L. Yöresel adı : Narpız
1. Toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon dahilen mide bulantısını gidermek için kullanılır.
Micromeria juliana (L.) Bentham ex Reichb. Yöresel adı : Boğumlu ot , kırkboğum
1. Yapraklı ve çiçekli dallarından çay yapılır.
Micromeria myrtifolia Boiss. et Hohen. Yöresel adı : Boğumlu ot , kırkboğum
1. Yapraklı ve çiçekli dallarından çay yapılır.
Myrtus communis L. Yöresel adı : Mersin
1. Meyvası doğrudan yenir.
2. Yapraklı dalları incir haşlanırken kaynayan suya koku verici olarak katılır. -İncir bandırması-
Notobasis syriaca (L.) Cass. Yöresel adı : Kenger
1. Taze gövdesi kabuğu soyulduktan sonra yenir.
Olea europaea L. var. europaea Yöresel adı : Zeytin
1. Meyvalarından elde edilen yağ (zeytin yağı) haricen yara tedavisinde kullanılır.
Origanum onites L. Yöresel adı : Kekik , incir kekiği
1. Çiçekli dallarından hazırlanan infüzyon, limon (suyu) katılarak dahilen karın sancısını gidermede kullanılır.
2. Çiçekli dalları demet halinde erkek ve/ veya dişi incir ağaçlarına asılarak döllenmeye yardımcı olarak kullanılır. Böylece döllenme yapan sineklerin bu ağaçlara gelmesi ve verimli ürün alınması sağlanır.
Pancratium maritimum L. Yöresel adı : Tantaraş
1. Soğanı dövülüp bir bezle ağrılı yere sarılıp ağrı giderici (eklem ve adele ağrılar için) olarak ve romatizma tedavisinde kullanılır.
Quercus ithaburensis Decne. Yöresel adı : Palamut ağacı
1. Meyvası (pilemit, palamut) küle gömülüp, kebab edilerek yenir.
Raphanus raphanistrum L. Yöresel adı : Turp otu
1. Bitkinin genç sürgünleri haşlanıp, zeytin yağı ve limon (suyu) katılarak salata yapılır.
Salvia fruticosa Miller Yöresel adı : Adaçayı
1. Yaprakları çay olarak kullanılır.
Vitex agnus-castus L. Yöresel adı : Hayıt
1. Meyvaları dövülüp, sigara halinde sarılır, uyuşturucu kullananlar tarafından uyuşturucu yerine içilir.
KAYNAKLAR
1. Carlström, A., A. Survey of the flora and phytogeography of Rhodos, Simi, Tilos and the Marmaris Peninsula (SE Greece, SW Turkey) , Lund, 1987.
2. Davis, P. H., Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 1-9, Universty Press, Edinburgh, 1965-1985.
3. Davis, P. H., Mill, R. R., Tan, K., Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 10, Universty Press, Edinburgh, 1988.
4. Güner, A., Özhatay, N. , Ekim, T., Başer, K. H. C., Flora of Turkey and the East Aegean Islands, vol. 11, Universty Press, Edinburgh, 2000.