[salvador]

Ekolojide İnsan Merkezlilik?!

(Çağatay Tavşanoğlu)

Günümüzde insan merkezlilik, sahip olduğu doğaya karşı vurdumduymaz
ve bencil özellikleriyle ekolojistler tarafından şiddetle reddedilen ve
toplumdaki yaygın etkisinin silinmesine çabalanan bir olgu olarak
karşımıza çıkmaktadır. İnsan merkezli yaklaşımlar, insanoğlunun
doğayı teknoloji yoluyla katlettiğini ve geri dönülmez bir uçuruma
doğru sürüklenmeye başladığını fark ettiği 1960’lardan beri
sorgulanmaya başlanmıştır. Bu zamandan sonra geçen 40-45 yıllık
dönemde, doğa bilimlerinde ve birçok uygulamalı bilimde ekolojik
(bütünsel) bakış açısı yaygınlaşmaya başlamıştır.

Ancak özellikle –insana daha yakın duran – sosyal bilimlerde, bu
anlayıştan kurtulmaya karşı bir direnç ortaya çıktığından
dolayı, doğa bilimlerindeki kadar hızlı bir ekolojik düşünce
dönüşümü yaşanamamıştır. İnsanı dışlayarak ekosistemlerin
devamlılığının sağlanamadığının fark edilmesiyle birlikte,
ekoloji biliminin çok disiplinli bir alan haline gelişi, ister istemez
birçok sosyal bilim dalının da ekoloji ile çalışma zorunluluğunu
doğurmuştur (Kışlalıoğlu ve Berkes, 1994). Bunun sonucunda da,
sosyal bilimlerde ekolojik kıpırdanmalar yaşanmış ve “sosyal
ekoloji” ya da “insan ekolojisi” olarak adlandırılan kavram ortaya
çıkmıştır.

Editörlü bir kitapta yayınlanan bir makalede (Kaplan, 2005), “ne
kadar insanmerkezlilik?” sorusu, kentsel ekolojik planlamada geleneksel
paradigmayla ekolojik paradigma arasındaki zıtlıklar sentezlenmeye
çalışırken sorulmaktadır. “Ekolojist yaklaşımların içine biraz
da insanmerkezlilik katalım, ama ne kadar?” söylemi aslında ekolojist
bilimciler açısından yadırganacak bir durumdur. Bunun sebebi,
21.yy’da yaşadığımız bu günlerde artık bu tarz indirgemeci
“çevreci” yaklaşımların ekolojik yaklaşımların içine sokulmaya
çabalanmasına son verilmesi gerekmesi ve ekolojist paradigmanın, kentsel alanların planlanmasında ana ekseni oluşturmasının kaçınılmaz
olmasıdır (Kaplan, 2005). Böyle bir sorunun sorulması, sığ
kapsamlı “çevre” yaklaşımlarının hakim olduğu yıllara
dönülmesinin beklendiği hissini uyandırmaktadır. Gerçi, yazarın
makalesinin aslında, 1994 yılında yayınlanmış bir sunumun yalnızca
–yazarın kendi deyimiyle- “tümce ve sözcük düzenlemesi
yapılarak” 2005 yılında yeniden yayınlandığı göz önüne
alınırsa, bu belki hoşgörülebilir! Ancak, bu noktada yazarın on bir
yıl boyunca ilgili literatürü de takip etmediğini görmek
üzücüdür.

Makalede yer alan ilginç bir nokta da, temelde farklı kavramlar olan
insan ekolojisi ile sosyo-biyolojinin özdeşleştirilmesidir.
Sosyo-biyolojinin, insana uygulanabilecek kısımları hakkındaki
tartışmalar halen sürüp gitmektedir (bkz. Gould, 1997). Oysa insan
ekolojisi, ekolojinin ve sosyal bilimlerin buluştuğu bir noktadır ve
çok disiplinli “çevre bilimleri” adı altında, günümüzde insan
tarafından yaratılmış birçok ekolojik sorunun çözümünde baş
rolü oynamaktadır.

Daha önce tarafımızdan vurgulandığı gibi, sosyal bilimci adaylarına
ekoloji dersinin hangi içerikle verilmesi gerektiği ülkemizde önemli
bir sorun oluşturmaktadır (Tavşanoğlu, 2004). “Çevrebilim” adı
altında yutturulmaya çalışılan olgunun aslında “ekoloji” olmadığı artık ortaya çıkmıştır.(Çalgüner, 2003). Nitekim, konunun son yıllarda yoğun olarak
tartışılmasıyla birlikte olguyu savunan ana kitap olan
“Çevrebilim”in son baskısında adı “Çevre
Politikası” olarak değiştirilmiştir (Keleş ve Hamamcı, 2005).
Kapsamlı bir ekoloji dersinin sosyal bilimler öğrencilerinden önce,
ekoloji konularında yeterince bilgi sahibi olmadan fikir yürüten bazı
sosyal bilimci akademisyenlere de “ne kadar!” ve “ne içerikte”
verilmesi gerektiğini de sanırım ekologların bundan sonra düşünmesi
gerekecek.


Dr.Çağatay Tavşanoğlu
Hacettepe Üniversitesi Biyoloji Bölümü Ekoloji Anabilim Dalı


Kaynakça:
Çalgüner, Tahir., 2003. Çevre mi Ekoloji mi? Nobel Yayın Dağıtım, 104
sf., Ankara.

Çalgüner, Tahir., 2005. “Ekolojik bilim paradigması” ve planlama.
Çalgüner, T. (ed.) Şehircilik Çalışmaları’nda, sf. 267-299, Nobel
Yayın Dağıtım, Ankara.

Gould, S.J., 1977. Darwin ve sonrası: doğa tarihi üzerine
düşünceler. (Çeviri: Temürcü, C., 1998, Tübitak Popüler Bilim
Kitapları), 313 sf., Ankara.

Kaplan, Hülagü., 2005. Yeni bir kentsel tasarım paradigması olarak
ekolojik kentsel tasarım: açımlanması, temel ilkelerinin belirlenmesi
ve insan merkezlililğin yorumu. Çalgüner, T. (ed.) Şehircilik
Çalışmaları’nda, sf. 147-168, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara.

Keleş, R., Hamamcı, C., 1998. Çevrebilim, 3. baskı. İmge Kitabevi,
368 sf., Ankara.

Keleş, R., Hamamcı, C., 2005. Çevre Politikası, 5. baskı. İmge
Kitabevi, 427 sf., Ankara.

Kışlalıoğlu, Mine., Berkes, Fikret., 1994. Ekoloji ve Çevre bilimleri. Remzi
Kitabevi, 350 sf., İstanbul.

Tavşanoğlu, Çağatay., 2004. Ekoloji ≠ Çevrebilim: tartışmaya doğa
bilimleri cephesinden bir bakış. Üç Ekoloji 3: 139-141.