Domatesler kendine tozlaştığı için birbirine yakın komşulukta yetiştirilseler dahi farklı domates çeşitleri arasında çapraz tozlama gerçekleşmeyeceğini düşünen yetiştiricilerin mutlaka göz atması gereken, Türkiye'de yaygın şekilde yetiştirilen sosluk/salçalık endüstriyel domatesler üzerinde yapılmış 2005 yılına ait akademik bir çalışma:
http://hortsci.ashspublications.org/.../1682.full.pdf
Çalışmada, tohumu alınıp her sene yeniden ekilebilen (yani kendine tozlaşan, hibrit olmayan) ve böyle olduğu için de istikrarlı şekilde bitki başına ve birim alana veriminin seneler arasındaki değerinin birbirine denk olduğu düşünülen domates çeşitleri verim (ve kısmen meyve kalitesi) bakımından incelenmiş. Tohumunun duraylı olduğu düşünülen bu çeşitlerde aslında verim bakımından şaşırtıcı değişimler yaşanmış.
Verim değişiminin nedenleri arasında;
1) Bitkilerde tohumdan tohuma yaşanan genetik kaymanın homozigot olmayabileceği, yani bitkilerin genetik yapısında bulunan ama yetiştiricilerin istemeyeceği alellerin (ör. bitkide düşük verime neden olabilecek aleller)
tohum ıslahının yapılmadığı üretim sistemlerinde tohum saflığını bozabileceği
2) Aynı tohumun devamının uzun yıllar boyunca getirildiği üretim sistemlerinde mutasyonun (yani tohumda herhangi bir hibritlenme olmamasına karşın, ertesi seneki yetiştirmeniz sırasında bitkide meydana geldiğini gözlemlediğiniz kalıcı değişimler) görülebileceği
3) Üretim sahalarına komşu sahalardan yolculuk eden polenlerin domateslerin saflığını bozabileceği
ve diğer konular tartışılmış.
Bu çalışmanın dışında, genel kanı, birbirine yakın komşulukta yetiştirilen domates çeşitleri arasındaki çapraz tozlaşmanın %5'e kadar çıkabileceğidir. Ben domateslerde çapraz tozlaşmanın bu oranın üstüne de çıkma ihtimalinin azımsanmaması gerektiğini düşünüyorum.
Bitkilerin çiçekleri arasındaki polen transferinden dolayı
çapraz tozlaşma olmasa bile, her sene devamını meyvelerden tohum alarak getirmeye çalıştığınız çeşitlerin aslında o kadar stabil olmayabileceği, bu yüzden de tohum alımında mutlaka
çeşidi en yüksek düzeyde temsil ettiği düşünülen tohumların alınarak (yani tohum ıslahına ara vermeden her sene devam ederek) ertesi seneye aktarılması gerektiği artık hakim görüş halini almış durumda.
Kendi gözlemlerim de bundan farklı değil. Tohumlar çapraz tozlaşmaya uğramadığı halde, iri meyve verdiğini bildiğim domatesin birden bire meyve boyutunun değişmesi ve arada yine iri meyve verse de meyve boyutunun orta boyuta düşmesi, siyah ve basık meyve veren bir çeşidin aynı lezzet skalasını ve rengini koruduğu halde meyve şeklinin yuvarlağa yaklaşması vs gibi birçok örnek sayabilirim.
Bizim iklim şartlarımızda mevsimine göre ekstrem koşulların (ör. havaların birden ve anormal şekilde ısınması, nem oranının birden artması, gece-gündüz sıcaklık farklarının yıl sonuna doğru birden değişmesi) yaşanmasıyla (yani çevresel faktörlerin etkisiyle) tohum değişimlerinin birbirine paralellik gösterdiğini düşünüyorum.
Kendine tozlaştığı için çapraz tozlaşmanın minimum seviyede görüleceği düşünüldüğü halde, kendi uygulamalarımda tohum değişikliğinin görülme sıklığını (çoktan aza doğru) şöyle sıralayabilirim:
Biber (geçtiğimiz seneden tecrübe ettiğim bir örnek: çok iyi izole edilmiş pul biberlik Antep biberinden alınan tohumlardan sonraki yetiştirme mevsiminde elde edilen bazı fidelerin benzer kabuk kalınlığında/lezzette/acılıkta ama farklı şekilde meyveler vermesi)
Domates (meyvelerde yukarda örneğini verdiğim değişimler)
Patlıcan (yine geçtiğimiz seneden tecrübe ettiğim bir örnek: çok iyi izole edilmiş Antep patlıcanından alınan tohumlardan sonraki yetiştirme mevsiminde elde edilen bazı fidelerin çizgili meyve vermesi)
Bir bitkiden nasıl tohum toplanacağını bilmek iyi gözlem yapmayı ve sabretmeyi gerektiren bir iş. Tavsiyem, tohum alırken, çeşidi temsil ettiğini düşündüğünüz meyvelerden tohum almanız. Bunun dışında,
çapraz tozlaşmanın söz konusu olmadığını bildiğiniz halde, eğer çeşidi temsil etmediğini düşündüğünüz meyveler ya da bitkiler gözlemlediyseniz, bunların tohumunu da
daha sonra değerlendirmek üzere ayrı şekilde toplamanızı ve ana tohum stoğuna karıştırmayarak ayrı şekilde etiketleyip saklamanızı tavsiye ederim.