[Sakaki]

Bonsaide Kök Çürümesi ve Ölü Kökler

rootrot.jpg

Kök çürümesi, ölmüş ve çürüyüp gitmiş kökleri tanımlarken bonsaide sıkça kullanılan kalıplaşmış bir terimdir. Peki, kök çürümesi tam olarak nedir?

Kök çürümelerini iki farklı formda inceleyebiliriz; patojenik (hastalığa neden olan) ve patojenik olmayan (hastalığa neden olmayan). Bu ikisini birbirinden ayırt etmek zor olabilir, ancak birisi ağacınızı (veya bonsainizi) kaybetmenize neden olabilirken, diğeri ise bazen ağacın sağlığının bozuk olduğu anlamına gelebilen basit bir doğal süreçtir.

Patojenik mantar veya bakterilerin neden olduğu kök çürümesi

Patojenik mantarlar ve bakteriler köklerden beslenirken aynı zamanda kökleri öldürerek kökler, dallar ve yaprak aksamı arasında su ve şeker taşıyan vasküler dokunun tıkanmasına neden olur, yaprak aksamının güçsüz düşmesine ve ağacın toprak üstü aksamının geriye doğru ölmeye başlamasına neden olur. Ağaçları ve bonsaileri etkileyebilen patojenik mantarlar ve bakterilere Verticillium, Pythium veya Phytophora’yı örnek gösterebiliriz.

Bununla birlikte, patojenik bakterilerin/mantarların neden olduğu kök çürümesi, nispeten sınırlı sayıda koşulla sınırlıdır ve genelde azınlık sayılabilecek sayıda ağaç türlerini etkiler. Bu bakteriler sıklıkla belirli iklimsel koşullara (genelde ilkbahardaki soğuk ve ıslak havalara) bağlıdır.

Rutin kök budaması veya hasar görmüş kökler, patojenik mantarların bulaşabileceği açık yaralara neden olabilir ve böyle açık yaraları olan kökler özellikle kötü koşullara maruz kaldığında (genelde drenajı yetersiz, kompakt ve/veya hava almayan topraklarda) enfekte olurlar. Mantarların enfeksiyona sebep olduğu giriş noktalarına, kılcal kök gelişimini öldürebilecek bu yetersiz koşullar da sebep olabilir.


Enfeksiyona özellikle eğilimli olan türler arasında porsuk ağacı, servi, şimşir, elma, acer, kayın, açelya ve ıhlamur ağacını sayabiliriz.


Odunsu Bitkilerde Verticillium, Pythium veya Phytophora

Bitkilerde hastalığa yol açan yüzün üzerinde farklı patojenik mantar türü mevcuttur. Phytophora türü hava yoluyla yayılırken, en patojen olanlar toprak kaynaklıdır (patojenler toprakta bulunur ve enfekte olmuş toprağın tekrar kullanımıyla yayılırlar). Fırsatçı mantar sporları, eski toprakta veya bitki kalıntılarında yıllarca canlı kalabilir.

Patojen, çıplak gözle görülebilen bir yapı üretmediğinden, sadece enfeksiyon ileri aşamadayken fark edilebilir ve toprak-üstü semptomlar görülebilir. Patojenin yayılımı durdurulmazsa, enfeksiyon hemen hemen her zaman bitkinin ölümüyle sonuçlanır (Şek. B).

Gözle görülebilir semptomlara, normal yaprak aksamına kıyasla daha küçülmüş, sararmış veya seyrekleşmiş mat/cansız yaprakları (özellikle kozalaklı ağaçlarda) ve ortada görünen bir sebep yokken geriye doğru kuruma yapan dalları örnek olarak gösterebiliriz (Şek. A). Bazı türlerde (özellikle Acer veya yaprak döken ağaç türleri), patojenik kök çürümesinin varlığı gövde tabanında ve dallarda renk değişimi ile kendini belli edebilir. Bu bölgeler, enfeksiyon yüzünden siyahlaşmış ve genelde ölen doku kısımları içerir ve gövde ya da dalı etkin bir şekilde kuşatarak nihayetinde yaprakların cansızlaşmasına ve enfekte olmuş bölgenin üstünde kalan tüm canlı kısımların ölümüne neden olur.

Bu patojenlerin varlığı, saksı değişimi esnasında karşılaşılan ölmüş ve kurumuş köklerden anlaşılabilir. Ana köklerin, iç kısımlarında yumuşak ve çürümüş bir iç tabaka içeren bir kabukla kaplandığı görülecektir. Kökler kolaylıkla kopacak ve yumuşak ve ‘pelte’ kıvamında olacaktır. Oldukça sık bir şekilde, sağlıklı köklerin topraksı kokan kokusuna kıyasla çok kötü bir koku üretirler. Şekil C’de çürümüş Ardıç kökleri (solda) ile sağlıklı bir kök yumağının (sağda) görsel farkını görmektesiniz.

Patojenik mantarların veya bakterilerin tedavisi

Bu hastalıkların etkili bir kimyasal tedavi yöntemi yoktur. Mantar enfeksiyonu ve kök çürümesi tespit edilir edilmez, yılın hangi döneminde olursanız olun derhal tedavi edilmelidir. Ağaçlar saksılarından kaldırılmalı ve enfekte olmuş TÜM kökler ve odunsu kısımlar sağlıklı dokuya ulaşılana kadar geriye doğru alınmalıdır. Geriye, canlı köklerin çoğalması ve ağacın hayatta kalması için yetecek kadar canlı doku kalmasını ummaktan başka bir şey kalmıyor. Enfekte olmuş toprağın tamamı, ağaçtan aldığınız enfekte kısımlar/parçalar ile birlikte yakılmalı veya atılmalıdır. Yeniden enfeksiyon oluşması riskini önlemek için, yeniden kullanılmadan önce ağacın saksısı bir dezenfektan ile sterilize edilmelidir. Drenaj özelliği oldukça yüksek, hava alan bir toprak karışımının (tercihen organik madde içermeyen) kullanımı, kalmış olabilecek olası mantar sporları için yaşama koşullarını oldukça zorlaştıracaktır.

Bonsainizi Patojenik Mantarlara ve Bakterilere Karşı Koruma

Patojenik sporlar aslında her yerde mevcutturlar ve bunlara karşı güvenilir bir şekilde korunmanın başlıca yöntemi, ağaçlarınızın her zaman sağlıklı durumda ve strese girmemiş olduğundan emin olmaktır, bu sayede enfeksiyona karşı kendilerini doğal olarak koruyabilirler.

Aşırı sulama ve drenajı zayıf bonsai toprağı, enfeksiyona giriş kapılarını açar ve ayrıca sporların gelişmesi için de ideal bir ortamdır. Bu nedenden ötürü, bonsainiz için çakıllı/kumlu, drenajı iyi saksı harcı temin etmek esastır. Stresli koşullarda büyüyen, yanlış konuma yerleştirilmiş ve bakımı iyi yapılmayan ağaçlar, enfeksiyona karşı bariz derecede daha hassas hale gelirler ve enfeksiyona karşı koyma kabiliyetleri azalır.

Patojenik olmayan Mantarlar veya Bakterilerin Neden Olduğu Kök Çürümesi

Saksı değişimi anında, çürümüş ve ölmüş köklerin olduğunun görülmesi illaki patojenik bakteriler ya da mantarların belirtisi değildir (ağacın sağlığının zayıf veya ağacın travma yaşadığının bir işareti bile olsa). Etrafındaki canlı kökler ile aynı renkte kalmaya devam eden ancak kurumuş ya da gevremiş ölü kökler, doğal olarak ölmüş kökler olabilir ve zararsız, patojenik olmayan bakteriler sebebiyle basit bir şekilde çürümüş ve ölmüş olabilir.

Patojenik olmayan bakteriler (ve mantarlar), ağacın (bonsainin) ve kök topunun sağlığının iyi olması açısından faydalıdır. Patojenik olmayan mantarlar, ölü dokuların çürüyüp kompost haline gelmesine neden olur ve bonsai için kullanılan tüm ağaçların köklerinde bulunur. Patojen olmayan ortamlar, mantarları, bakterileri ve diğer mikro organizmaları (hatta bazı makro hayvanları) içerir. Bu organizmalar, zaten ölmüş olan dokuları ve kısımları yerler.

Dolayısıyla, gövde, dallar ve kök sistemi dahilindeki ölü kısımlar basit bir şekilde çürüyüp yok olurlar. Bu, ağacın ölü bölgelerinde (toprak seviyesinin üstünde ve altında) her zaman görebileceğimiz genel bir çürüme şeklidir. Patojen olmayan mantarlar ve çürüme, canlı bölgeleri veya dokuları etkilemez ve bonsainin sağlığı açısından zararlı değildirler. İstilacı olmayan ve ağacın sağlığına zarar vermeyen şeklinde tanımlanabilir.

Bununla birlikte, ölü köklerin tespiti, köklerin ölmesine sebep olacak başka sebepler olup olmadığını anlamak açısından araştırılmalıdır. Bonsailerin çoğunda yaşanan kök ölümünün en yaygın sebepleri arasında, yetersiz, kompakt ve hava almayan, dolayısıyla ister istemez çok fazla su tutacak olan toprakların kullanılmasını gösterebiliriz (köklerin ölümüne sebep olan ana sebep aşırı sudan ziyade köklerin hava alamamasıdır).

Bir yetersiz sulama vakası da (toprağın kuruması), özellikle köklerin çok yüksek sıcaklıklara maruz kaldığı yaz aylarında, köklerin büyük bir bölümünün ölmesine neden olacaktır.

İğne Yapraklılar

İğne yapraklıların (Ardıç ve Çamlar dahil) kök topunda geniş çaplı ölü köklerin bulunmasının illaki yetersiz bakım, uygun olmayan toprak veya sağlıksız bir ağaç anlamına gelmeyeceği unutulmamalıdır.

İğne yapraklı ağaçların her bir kökü, ağacın dal yapısındaki her bir dal ile doğrudan ilişkilidir. Toprak üstü gelişimin her bir parçası ile onun hayatta kalmasını sağlayan bir kök arasında, gövde boyunca uzanan doğrudan bir iletim hattı vardır.

Bunun anlamı, bir iğne yapraklı ağaçtaki dalın birisinin kesilmesi, bu dalı besleyen kökün/köklerin öleceğidir (Bunun tersi de geçerlidir yani; bir kökün tamamen kesilmesi, buna bağlı olan dalın ve üzerindeki yaprakların doğal ölümüyle sonuçlanır). Ağır şekilde budanmış iğne yapraklı ağaç türlerinin bir sonraki saksı değişiminde, büyük miktarda kökün öldüğü sıklıkla görülür.

Hangi dal ile hangi kök arasında doğrudan bir ilişki olduğunun tespiti çok zor/imkansız olabilir, ancak dallar ile kökler arasındaki ilişkiyi kanıtlayan aşikar örnekler de oldukça fazladır; bir iğne yapraklı ağacın sol tarafındaki tüm dalların kesilmesi, yine sol tarafta yer alan tüm köklerin ölmesine ve gövdenin sol kısmında doğal bir shari oluşmasına yol açmaktadır.

Özetle söylemek gerekirse, iğne yapraklı ağaçlarda, sert bir budamadan sonra kök sisteminin bir kısmının ölmesine hazırlıklı olunmalıdır. Eğer kök topunda birçok ölü kök tespit edilmesine rağmen kalan yapraklı aksam sağlıklı durumdaysa, bu durum doğal ölüm ile açıklanabilir.

Özet

Bir bonsai tutkunu için ölü ve çürümüş köklerinin sebebinin patojenik mantarlar ve bakteriler mi yoksa patojenik olmayan mantarların ve bakterilerin mi olduğunu tespit etmek zordur. Yani; kökler doğal olarak mı çürümüş, “doğal yollardan” mı ölmüş, yoksa yetersiz bakımdan mı veya bu köklerin ölmesinde etkili olan bir patojenden mi kaynaklanmış olduğunun tespiti zordur.

Daha deneyimli bonsai tutkunları, kök topunun (bir kısmının) ölümünü ağacın genel sağlığı, bakımı, ekilmiş olduğu toprak, ağaç üzerinde yapılmış olabilecek tarz çalışmaları ve en önemlisi de ağacın türü gibi etkenleri dikkate alarak bir patojen ihtimalini tahmin edebilecektir.

Bununla birlikte, ölü kökleri (hatta patojenik mantarlar veya bakterilerin sebep olduğu ölü kökleri) azaltma veya komple alma gibi tüm bonsai tutkunlarının dikkate alması gereken belirli bakım hususları göz ardı edilmemelidir.

Uyulması gereken esas öncelik, büyük ölçüde inorganik bileşenlerden oluşan, gerçek anlamda drenajı iyi bir toprak kullanımıdır. Kalitesi iyi bir bonsai toprağı, patojenik mantarların veya bakterilerin yaşamasını ve çoğalmasını çok zor hale getiren bir ortam elde etmenizi sağlayacaktır. Ayrıca ağacınızın, her şeye rağmen hayatta kalmış olabilecek herhangi bir patojene karşı kendini korumasına yetecek ölçüde sağlıklı kalmasını sağlayacaktır.

İyi kalitede inorganik bir toprakta büyüyen sağlıklı bir bonsainin, köklerini öldürme ihtimali olan bir patojene karşı koyamama ihtimali çok düşüktür. Ölü kökleri olan bonsailerin büyük çoğunluğunda, bunun sebebinin yetersiz bakım, kalitesiz toprak veya bir patojenik mantar ya da bakteri enfeksiyonu veya kök çürümesi gibi basit bir sebebin haricinde başka bir faktörden kaynaklandığını unutmayınız.


Kaynak: Bonsai4Me :: Bonsai from the UK
Makalenin orijinal yazarı: Harry Harrington